Засагт хан аймаг (1911-1923). Монголчууд. Тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхагласан нь (1911-1924). УБ., 2016. 21-р тал

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Халхын өрнө зам, Заг голын эх Бидэръяа нуурын чуулган
Хамаа бүхий үг Халхын баруун гар, Халх
Төрөл аймаг
Цаг үе Манжийн эрхшээлийн үе, Богд хаант Монгол улс
Салбар, чиглэл түүх
Угсаа монгол
Бүс нутаг Монгол улс
Үүсч байгуулагдсан он цаг 1691
Татан буугдсан он цаг 1923

Засагт хан аймаг

Манжийн эрхшээлийн үе, Богд хаант Монгол улсын үеийн Халх Монголын 4 аймгийн нэг.


Батмөнх Даян хааны хүү Гэрсэнз Халхыг 7 хүүдээ хуваан өгөхдөө,  ахмад хүү Ашихай дархан хун тайж, дэд хүү Ноёндой хатан баатар, зургадугаар хүү Далдан хүндлэн, отгон хүү Саму Буйма нарт Халхын баруун гарыг хуваан захируулжээ. XVII зууны эхээр Ашихайн ач Лайхур Халхын баруун гарын даргач болж, “хан” гэгдэх болжээ. Түүний дараа залгамжилсан хөвгүүн Субадай “Богд Засагт хан” гэж өргөмжлөгджээ. Засагт ханыг Норов, Ванчиг, Цэнгүн нар үе хан цолыг залгамжлан суужээ.

Халх Манжийн эрхшээлд орсны дараа 1691 оноос Халхад 3 аймаг байгуулсны нэг нь Засагт хан аймаг байв. 1692 онд Халхын аймгуудыг гурван зам болгон хуваахад Засагт хан аймгийн хошууд нь Халхын өрнө зам хэмээн нэрлэгджээ.

Тус аймагт урьдны Халхын баруун гарт багтаж байсан хошуудыг захируулсан ажээ. Засагт хан аймгийн ахны тэргүүн нь чин ван Цэвээнжав байв.

Тус аймаг 20 хошуутай. Аймгийн нутаг нь зүүн тийш Онги, Шаргалжуут, баруун тийш Хар ус, Элсэн нуур, өмнөт тал нь Арцын хар тохой, умар тал нь Түйн гол хүрдэг байжээ. Засагт хан аймагт Номун хан хутагт, Ялгуусан хутагт, Жалханз хутагт гэж тамгатай гурван хутагт байв. Засагт хан аймагт өнөөгийн Говь-Алтай аймгийн нутаг бүхлээрээ, Завхан, Хөвсгөл, Ховд аймгуудын нутгийн хагас, Өвөрхангай, Баянхонгор, Увс аймгийн зарим нутаг багтаж байв.

Ардын хувьсгал ялсны дараа 1923 онд аймаг, хошууны нэрсийг уул, усны нэрээр солиход тус аймгийг Хан Тайшир уулын аймаг гэж нэрлэжээ. (Ц.Цэрэндорж) 

Ашигласан ном зохиол

Дайчин гүрний дотоод яамны монгол бичгийн гэрийн данс, эрхлэгчид: Буяндэлгэр, Оюунбилиг, У Юаньфэн, ӨМАХХ, 2005

Зарлигаар тогтоосон гадаад монгол, хотон аймгийн ван гүнгүүдийн илтгэл шастир, Монгол бичгээс кирилл бичигт буулгаж, тайлбар хийсэн Цэрэндорж Ц., Эрдэнэболд Л., Баржав Д., Ганбат Н., УБ., 2007

Шара туджи. Монгольская летопись XVII в., М., 1957

Монгол улсын түүх, таван боть, УБ., 2003

Очир А., Гэрэлбадрах Ж., Халхын Засагт хан аймгийн түүх, УБ., 2003

Сономдагва Ц., Манжийн захиргаанд байсан үеийн Ар Монголын засаг захиргааны зохион байгуулалт (1691-1911), УБ, 1961


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол

Гонгор Д., Халх товчоон, I, УБ., 1970 

Нацагдорж Ш., Халхын түүх, УБ., 1963