Төв Азийн нүүдэлчид эрт дээр үеэс тэнгэр ба газрыг шүтэж ирсэн бөгөөд нүүдэлчдийн хувьд тэнгэр нь бусад ард түмнүүдийн бурхны адил үүрэг гүйцэтгэж байв. Загалмайтны шашны бурхныг монгол хэлнээ “Тэнгэрийн эзэн” хэмээн буулгадаг бол ислам шашны бурхныг “Аллах тэнгэр” гэнэ. Монгол хэлнээ ингэж хөрвүүлэх уламжлал Монголын эзэнт гүрний үеэс улбаатай ажээ.

XIII-XIV зуунд монголчууд ер бусын их байлдан дагуулал явуулж, улмаар дэлхийн их эзэнт гүрэн байгуулан тохинуулахын хамтаар тэнгэрийг танхин шүтэх үзэл нь улам их боловсронгуй болж, ертөнц дахины чанартай үзэл суртал болон хувирчээ.

Монголчууд өөрсдийн уг гарлаа тэнгэрээс заяат хэмээн үздэг. “Монголын нууц товчоон”-д өгүүлснээр Чингис хааны язгуур угсаа нь “Дээд тэнгэрээс заяат төрсөн Бөртэ чоно ажгуу” гэдэг билээ.

Чингис хааныг гагцхүү тэнгэрийн хүчээр төрийн эрхэнд гарсан гэдгийг “Монголын нууц товчоон”-д олонтаа өгүүлсэн байна. “Тэнгэр, газар эелэлдэж Тэмүжинийг улсын эзэн болтугай” хэмээн зайранд үзэгдсэн, “Мөнх тэнгэрийн хүчинд тэнгэр газраа хүч аугаа нэмэгдэж гүр улсыг шударгатган (номхотгож) гагц жолоондоо оруулагсан” гэх мэтчилэн “Монголын нууц товчоон”-д өгүүлсэн байдаг.

Тэнгэр шүтлэгийн оргил үе нь Их Монгол улсын үед тохиожээ. Их Монгол улс байгуулагдахад монгол туургатны тэнгэр шүтэх итгэл үнэмшил нь засаг төрийн эрх ашигт үйлчлэх гүн ухааны нэлээд нарийн тогтолцоо бүхий үзэл сэтгэлгээ болж төлөвшжээ.

Монгол төрийн эрх хүчийг дээд тэнгэрээс зарлигтай болгон хааны зарлиг, захидал, гэрэгэ  зэрэг төрийн хэргийн чухал эрх зүйн баримт бичигт “Мөнх тэнгэрийн хүчин дор, хаганы суу залийн ивээл дүр” хэмээн бичиж байв. Энэхүү өвөрмөц хэллэг яваандаа нийт эзэнт гүрэн даяар, Хятад, Түвэдээс эхлээд Перс, Төв Азийн болон Европын улс орон хүртэл түгэн тархсныг монгол хаадын албан бичиг, баримтуудаас үзэж болно. Энэ томьёоллоос үзэхэд Тэнгэр ба Хаган хэмээсэн хос ёсны үзлийг илэрхийлсэн хийгээд тэдгээр нь ертөнц дэх дээд эрх мэдлийн хоёр үндсэн бүрэлдэхүүн хэсгийг төлөөлнө. Тэнгэр ба Хаган хэмээх хослол нь эцэг Тэнгэр, эх газар хэмээх бөө мөргөлийн хослолын загвараар анх үүссэн байж ч мэдэх боловч үнэн чанартаа улс төрийн үзэл онолын агуулгыг илэрхийлж байжээ.

Их Монгол улс хүчирхэгжин дэлхийн олон орныг эрхшээлдээ оруулах тусам Уйгур, Түрэг, Түвэд, Энэтхэг зэрэг газар орны бурхны болон несторын шашны гүн ухааны нөлөө тэнгэрийн үзэлд, нөгөө талаар тэнгэрийн үзэл бусад орны шашин шүтлэгт зохих ёсоор нөлөө үзүүлжээ.

Нэгэн үе Чингисийн төрийн гол үзэл суртал байсан тэнгэризм төдий л удаан ноёрхсонгүй. Их эзэнт гүрний хүч нөлөө сулрах явцад бурхны шашинд шахагдан, ялангуяа улс төрийн бутралын үед улам хүчээ алдан суларсан байна. Нөгөө талаар бурхны шашин монголын язгууртнуудын дунд нэлээд эртнээс танил болж, улмаар Хубилай хааны үеэс төрийн шашны хэмжээнд хүрсэн нь тэнгэрийн шүтлэг аажмаар шахагдан байраа тавьж өгөх нэг шалтгаан болжээ. (Ц.Энхчимэг)