Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Халхын өрнө замын Заг голын эх Бидэръяа нуурын чуулганы зүүн гарын дундад хошуу, Засагт хан аймгийн Үйзэн засгийн хошуу, Үйзэн бэйлийн хошуу, Хантайшир уулын аймгийн Мөнх-Өлзийдэлгэр уулын хошуу, Хантайшир уулын аймгийн Гурвансайхан Жаргалант уулын хошуу
Төрөл Хошуу
Цаг үе 1728-1927 он
Хэний хаанчлалын үед Найралт төв
Анхны засаг ноён Засаг, тэргүүн зэргийн тайж Равдан
Удам Гэрсэнз жалайр хунтайжийн ахмад хүү Ашихай дархан хунтайжийн ахмад хүү Баяндара хунтайжийн Лайхур хааны хүү Убандай дармаширийн хүү Зодов дармашири хунтайжийн хүү
Харьяалал Засагт хан аймаг
Байгуулагдсан он цаг 1728
Татан буугдсан он цаг 1927
Манжийн үеийн нэршил (1691-1911) Халхын өрнө замын Заг голын эх Бидэръяа нуурын чуулганы зүүн гарын дундад хошуу
Богд хаант Монгол улсын үеийн нэршил (1911-1923) Засагт хан аймгийн Үйзэн засгийн хошуу
1923 оноос хойш (1923-1931) Хантайшир уулын аймгийн Мөнх-Өлзийдэлгэр уулын хошуу
Анх байгуулагдах үеийн сумны тоо 1 сум
1918 оны хүн амын тоо Өрх – 640. Эрэгтэй – 549 (үүнээс тайж – 32, хамжлага ард – 64, лам банди – 83, сумны албат эр – 287, сул эр – 93). Эмэгтэй – 515. Нийт – 1064.
Одоогийн Говь-Алтай аймгийн Жаргалант сум
Хошууны дотор байсан сүм хийд Гүн ламын хурал – Хасагтын арын хүрээ (1819)
Сүүлчийн засаг ноён Цэвэгжав

Үйзэн засгийн хошуу (Засагт хан аймаг)

Чин улсын үеийн Халхын Засагт хан аймгийн хошуу

    Тус хошууны анхны засаг ноён Равдан нь халхын баруун гарын Убандай дармашир ноёны хүү Зодов дармашир хунтайжийн хүү бөгөөд анх Эрдэнэ засгийн хошуунд хавсарган захирагдаж явав. 1716 болон 1719 онд цэрэгт явж гавьяа байгуулсан бөгөөд 1727 онд эфү Цэрэн сэцэн чин ванг дагалдан Буурын гэрээг тогтооход оролцов. Эфү Цэрэн түүнийг эр сайн тул харьяат ардыг ялган тусгай нэгэн засаг болгому хэмээн айлтгасанд зөвшөөрч түүнийг засаг, тэргүүн зэргийн тайж болгон Хийрстэйн газар нутаглуулжээ. 1732 онд цэргийн тушаал эвдсэн хэрэгт хэргэмийг эвдэж цэрэгт зүтгүүлэн явуулж 1735 онд дахин уг хэргэмийг дахиулжээ. 1766 онд насжсан учир тушаалаас байлгаж ач хүү Сономдоржид засгийн тушаалыг залгамжлуулав. Тус хошууны нутаг нь өмнө талдаа Хасагт хайрхан уулын оройгоор Засагт хан аймгийн Сүжигт засгийн хошуутай, баруун талаараа Тарвагатайн нуруу, Нам даваа, Хөх хадны хар нуруу, Цагаан амны хяр, Шанд худаг, Их ам, Цагаан бугат, Бичигт нуруу, Дөчин цахир, Бор нуруу, Хүрэн бугат зэрэг газраар Баатар засгийн хошуутай,  Завхан голоор Сайн ноёны аймагтай, Яргайтын хөх бууц, Хонгорын баруун дөрөлж, Мөст нурууны хяр зэргээр Засагт ханы хошуутай зах нийлнэ. 1911 онд Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглахад тус хошууны засаг Дамдинсүрэнд үе улиран үйзэн засаг, бэйсийн зэрэг хүртээсэн тул үүнээс хойш тус хошууг Засагт хан аймгийн Үйзэн засгийн хошуу хэмээн өөрчлөн нэрийдэв. 1923 оны засаг захиргааны шинэчлэлээр тус хошууг Хантайшир уулын аймгийн Мөнх-Өлзийдэлгэр уулын хошуу хэмээн өөрчлөн нэрийдэж, Батбуян, Жаргалант хэмээх 2 сумтай болгожээ. 1927 онд бага, жижиг хошуудыг татан буулгахад Гурвансайхан Жаргалант уулын хошуутай нэгтгэжээ. 1931 оны засаг захиргааны өөрчлөлтөөр тус хошууны хуучин нутаг нь одоогийн Говь-Алтай аймгийн Жаргалант сумын нутагт багтан оржээ. (Б.Нацагдорж)

Засаг ноёдын үе залгамжлал

Равдан

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж, улсад туслагч гүн

1728-1766

Сономдорж

Засаг, улсын түшээ гүн

1766-1818

Юндэндаш

Засаг, улсын түшээ гүн

1699-1725

Галсантүндэв

Засаг, улсын түшээ гүн

1832-1864

Мипамсамбуу

Засаг, улсын түшээ гүн

1864-1887

Дамдинсүрэн

Засаг, улсын түшээ гүн, бэйсийн зэрэг тайж

1887-1915

Цэвэгжав

Засаг, бэйсийн зэрэг түшээ гүн

1915-1923

 

Ашигласан ном зохиол

Jang Mu jokiyaba. Namyun, Banzaraγča mongγolčilaba. Mongγol-un qosiγu nutuγ-un temdeglel (dumda). Ündüsüten-ü keblel-ün qoriy-a. 1990

Майский И. Современная Монголия. Иркутск, 1921.

Сономдагва Ц. Монгол улсын засаг, захиргааны зохион байгуулалтын өөрчлөлт, шинэчлэл. Улаанбаатар, 1998. 

Шархүү Цэ. Дөрвөн аймгийн засаг хошуудын засаг ноёдын товч шастир. // Mongoru kenkyukai. Osaka, 1984. Vol.7, т.119-207. 


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол