Шинжаан, Зүүнгараар нутаглаж байсан динлинчүүд НТӨ III зууны сүүлээр Хүннүд эзлэгдсэн билээ. Тэдний удмын өндөр тэрэгтэн аймгууд III-IV зууны үед Монгол орны баруун болон төвийн бүсийн баруун этгээдээд нүүн ирж суурьшжээ. Жужан (Нирун) улсад 400 онд эзлэгдсэн. 492 онд өндөр тэрэгтнүүд буцаж Зүүнгар, Алтай, Тэнгэр уул руугаа нүүжээ. 541 он хүртэл тусгаар маягтай оршиж байгаад 545-552 оны хооронд Түрэгт эзлэгдэж захирагджээ. 2 түм орчим өндөр тэрэгтнүүд өрнө зүг зугтаж (Псевдо)авар нэр зүүж Панноний (Унгар)-д суурьшжээ. Араас нь 580 аад онд 10 мянгаад хүнтэй өндөр тэрэгтнүүд нүүж очжээ. Баруун Түрэгийн Чуло хаан 605 онд өндөр тэрэгтнүүдийг довтолж, аймгийн толгойлогчдыг хядав. Үүнд дургүйцсэн Вэйхэ аймгийн Шицзянь иркин Пугу, Тунло зэрэг аймгийг нэгтгэж 606 он салж нүүв. 620-иод онд Сеяньто, Циби нар Монголд нүүж ирэв. Эдгээр өндөр тэрэгтнүүд 625-628 онд Зүүн Түрэгтэй байлдаж Түрэгийн төлөөний түшмэдийг Монголоос хөөж явуулаад улс байгуулжээ. 647 онд Сеяньтогийн төрийн мөхөөж уйгурууд түүхэндээ анх удаа улс байгуулав. Тэдний улсыг 690 онд Монголд нүүж ирсэн түрэгүүд мөхөөсөн. Харин тавин жилийн дараа уйгурууд Басмил, Карлук аймагтай нийлж Түрэгийг мөхөөж хоёр дахь удаагаа улс байгуулав. Монгол дахь Уйгурын сүүлчийн хааныг 839 киргизүүд довтолж алаад улсыг мөхөөсөн билээ. Үлдсэн уйгурчууд Тан улс, Ганьчжоу, Куча-Карашарын зүг гурав хуваагдаж нүүсэн. Ганьчжоугийн уйгурууд X зууны эхээр улс байгуулсан ч Тангудын Си Ся улсад эзлэгдсэн. Куча-Карашарын Уйгурын төр 863 онд Бешбалык Турфанд нүүж ирсэн Буку тэргүүтэй өндөр тэрэгтний төрд эзлэгдсэн.
    Уйгурууд Пугу, Тунло зэрэг өндөр тэрэгтэн аймгуудын хүчийг авч Сеяньтогийн төрийг мөхөөсөн. Тэр цагт түрэгүүд Тан улсад харьяалагдаж байв. Уйгур нарт улс байгуулах завшаан нөхцөл бүрдсэн байлаа.
    Уйгурын түрүү хаант улс. (647-693 он). Сеяньтогийн Бачжо хааны явуулсан үйл ажиллагаанд дургүйцсэн Уйгур тэргүүтэй огузууд Тан улстай хүч хавсран Сеяньтогийн төрийг 647 онд мөхөөв. Монгол оронд шинэ улс Уйгурын түрүү хаант улс оршин тогтнож эхэлжээ. Эртний хятад сурвалжуудад Уйгурын эльтебер Тумиду 647 онд хаан болж урьд Түрэгт байсантай адил бүх албан тушаалтанг тогтоож томилов гэж тэмдэглэсэн нь Уйгур улс үүсч мандсаныг гэрчилдэг. 648 онд хорлогдож алагдсан Тумидугийн орыг Пожунь залгамжлав. Пожунь Тан улстай хүч хавсарч Баруун түрэгийг мөхөөж Ашина Хэлуг устгахад тусалжээ. Ийнхүү 660 он хүртэл Уйгур улс Тан улстай найрсаг харилцаж байв. Гэвч 660-663 онд Уйгур, Тангийн харилцаа хурцдаж, хоёр тал байлджээ. Энэ үед Пожунь үхэж Бисуду Уйгурын хаан болов. Хаан болоод Тан улсыг Тонра, Боку аймгийн хамт уулгалан довтолжээ. Бисуду 680/681 оны хавьд үхжээ. Түүнийг залгамжилсан Дуцзечжигийн үед 690 онд Говийн өмнөх Чугай-гуз, Каракумаас нүүж ирсэн ашина-түрэгүүд Уйгурыг довтолж төрийг нь түлхэн зайлуулав. Фудифугийн тэргүүлсэн уйгурууд Тан улсын Лянчжоу мужид нүүж ирэв. 727 он хүртэл тус бүс нутагт сууж байгаад буцаж говийн ар луу нүүжээ. Тэдний нүүдлийг Гули Пэйло хааны эцэг Хушу толгойлжээ. Хушу бол Фудифугийн хүү Чэнцзун (719-727)-ы төрөл садан юм.
    Уйгурын хожуу хаант улс. (744-840 он). Уйгур язгууртнууд 742 оноос эхлэн Басмил, Карлук аймагтай эвсэж Түрэгтэй тэмцэлджээ. 744 онд Уйгурын Куллиг Бойла (Гули Пэйло) өөрийгөө хаанд өргөмжилж Уйгур улсыг дахин мандуулжээ. Түүний орыг хүү Баянчор 747 онд залгамжилсан ч Байырку, Токуз Татар зэрэг монгол угсааны хэдэн аймгийн зүгээс түүнийг хүчтэй эсэргүүцсэн ба Байырку аймгийн Тай Билгэ тутукыг хаан өргөмжилснөөр Уйгур улсад 747-749 онд хоёр хаан сууж хоорондоо дайтсан байдаг. Уйгурын Яглакар урагийн Баянчор хаан 750-аад оныг хүргэж байж дотоодын дайснаа дарсан ба улмаар 750-760-аад онд гадагшаа дайн байлдаан хийснээр Уйгурын хүч чадал оргилдоо хүрч газар нутаг нь томорч өмнөд хөрш Тан улсыг хүртэл дарамтлах болов. Уйгурын Яглакар удмын сүүлчийн хаан 789 онд үхснээр тус улсын хаан ширээнд Эдиз аймгаас суух болсон нь хожим IX зууны эхнээс үргэлжилсэн хямралын үүдийг нээжээ. Энэ тэмцэлдээ хөрш улс, аймгуудаас тусламж эрэх болов. 839 онд өрнөсөн нэгэн удаагийн хямралаар Уйгурын төрийн сайд хөрш Киргиз улсаас тусламж эрсэн нь Уйгурын төр мөхөх нэгэн шалтгаан болсон юм. Улс гэрээ алдсан уйгуруудын олонх өмнө зүгт Тан улсын хил дагуу нутагт зугтан очсон ч Тан улс цэрэглэн устгасан тул үлдсэн хэсэг нь одоогийн Чжан Е буюу тэр үеийн Ганьжоу хотын хавиар нүүж суух болжээ. Эдгээр уйгурууд улс байгуулсан нь хожим Тангуд улсад эзлэгдэх хүртлээ оршин тогтножээ. (Б.Батсүрэн)