Хорь түмэд аймаг нь Хөвсгөл нуурын зүүн биеэс Байгал нуур, Баргужин төхөм хүртэл үргэлжилсэн их ой тайгаар оршиж байв. Язгуур монголын Боржигин овгийн өвөг дээдэс болох Боржигидай мэргэний хатан Монголжин гоо Хорь түмэдийн угсаа ажээ. Монголжин гоогоос төрсөн Торголжин баяны хатан Борогчин гоо байжээ. Борогчин гоогоос Дува сохор, Добу мэргэн хоёр хүү төржээ. Добу мэргэн бол Бөртэ чонын арав дахь үеийн ач, Чингис хааны арван нэг дэх үеийн дээд өвөг юм.

Добу мэргэн Хорь түмэдийн Алунгоог олзолж, гэргийгээ болгон авчээ. Алунгоогийн эцэг Хорилардай мэргэн харьяат ардаа авч, Бурхан Халдунд ирж нутаглаж байв. Алунгоо хатан Добу мэргэнд олзлогдож ирээд Бүгүнүтэй, Бэлгүнүтэй нэрт хоёр хөвгүүн төрүүлжээ. Добу мэргэн өөд болсны хойно Алунгоо бэлэвсэн байхдаа Буха хатаги, Бухату салжи, Боданчар мунхаг гурван хүү төрүүлж, нийт таван хөвгүүнтэй болжээ. Хорь түмэд угсааны Алунгоо хатны таван хөвгүүнээс дарлигин монгол, нирун монгол үүссэн түүхтэй бөгөөд Бодончар мунхаг байгуулсан улсаа “Монгол” хэмээн нэрлэж, тэрээр “хан” цолтой байсан гэж Рашид-ад-Диний “Судрын чуулган”-д өгүүлсэн байна.

1207 онд Чингис хаан өөрийн ахмад хөвгүүн Зүчээр баруун гарын цэргээ захируулж, ойн иргэдийг эзлүүлэхээр томилсон билээ. Энэ үед Хорь түмэдэд бослого гарав. Ойрадын Хутуга бэх Чингис хааны зарлигаар Хорь түмэд иргэний бослогыг дарахаар томилогдсон боловч түмэд иргэнийг мэдэж байсан Дайдухул сохор ноёны бэлбэсэн гэргий Ботохуй тарган түүнийг барьсан билээ. Дөрвөдийн Дөрбэй догшин жанжин Чингисийн зарлигаар Хорь түмэд иргэний бослогыг цэргийн хүчээр дарж, Ботохуй тарганыг Хутуга бэхэд өгчээ. Ийнхүү Хорь түмэд аймаг Их Монгол улсад захирагджээ. (Ц.Энхчимэг)