Монгол аймгаас гаралтай Мугулюйн хүү Чаругуй (Чэлухуй) эрэлхэг дайчин тул аймаг, олонтой болж өөрсдийгөө Нирун (Жоужань) гэж нэрлэж, өвөл болохоор говиос урагш гарч, зун болохоор говиос хойш гарч нутагладаг болжээ. Г.Сүхбаатарын судалсанаар 330 оны орчим эсвэл түүнээс ялимгүй өмнө Нирун улс байгуулагджээ. Харин К.А.Макартни жужанчууд 300 эсвэл 315 оноос VI зууны дунд үе хүртэл Төв Азийн гол үндэстэн байсан гэж 1944 онд үзжээ. Мугулюй, Чаругуйн үед байгуулагдсан Жужан (Нирун) улсыг 376 оны үед ах дүү Битүбат (Пихоуба), Онгудай (Вэньгэти) хоёр хуваан захирч байв. Гэвч сяньби-тоба нар нирунчуудыг довтолж төрийг нь мөхөөхийг оролдох болжээ. Тоба Вэй улсын цэрэг 385, 391, 394 онд Нирун улсыг маш хүчтэй довтолсон юм. Ялангуяа 391 оны өвөл Тоба Вэй улсын Чансунь Сун, Чансунь Фэй жанжид Нирун улсыг их хүчээр довтлоход Нируны хааны угсааныхан ийш тийш зугтан сарниж улс гэр нь мөхөх шахсан юм. Тиймээс нируны хаад говиос өмнө орд өргөөгөө байрлуулахаа больж 394 оноос хойш Говийн ард Туул, Хэрлэн голын савд байнга орд өргөөгөө байрлуулах болжээ. Чэлухуйн 6-р үеийн ач Шэлунь (Жарун) Жолошуй (Налайх?) голын эрэгт орд өргөөгөө босгож, цааз тунхаглав. 402 онд уламжлалаа дагаж оны цол хэрэглэжээ. Нируны хаант улс хөгжлийн шинэ түвшинд гарав. 414 онд хаан болсон Датань (Татар)-ий үед Нирун улс улам хүчирхэгжив. Жаруны авга ах Пухуний хүү Датань (414-429) хүчирхэг хаан байсан тул хөрш улсууд Нируныг Жужан гэхээс гадна бас Татар гэж нэрлэх болжээ. Монголын эрдэмтэн Г.Сүхбаатар Жужаны хаант улсын бүрэлдэхүүнд монгол угсааны Монгол, Татар, Жужан (Нирун) болон Өндөр тэрэгтэн аймгууд багтаж байсан гэж үзсэн.
    Нирун улс Төв Ази төдийгүй хөрш бүс нутгуудад нөлөөтэй хүчирхэг улс байсан юм. V зуунд тэдний довтолгоонд Дорнод Туркестан, Дундад Азийн Хами, Гаочан, Жимса зэрэг хот улсууд, Юэбань, Усунь, Их Юэчжи, Согд зэрэг олон аймаг, улс өртөж байлаа. Нирунчууд эртнээс Хөх нуурын Тугухунь (IV-VII зууны үеийн монгол угсааны улс ), Дундад Азийн Эфталит (V-VI зууны үеийн энэтхэг-европ угсааны улс) болон өмнөд хятадын төр улсуудтай найрсаг харилцаа тогтоож чаджээ.
III зууны сүүл IV зууны эхэнд Төв Ази, Монгол орныг бүхэлд захирсан нэгдсэн улс байгаагүй.
    Хятадын сурвалжийн мэдээгээр 260-317 оны үед хүннүчүүд хэдэн зуун було (овог)-д хуваагдсан байна. Овог болгон өөрийн гэсэн нэр хочтой, тэдний нэг нь жужанчууд байжээ. Нүүдэлчдийн байгуулсан төр улсуудын үүсэл, мөхөл голдуу хүчирхэг бие хүмүүстэй холбоотой байдгийн адилаар Нирун улсын үүсэлд Чаругуй түүний удмын Жарун нар чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Ялангуяа Жарун 394-402 онд тэр үеийн Монгол оронд оршиж байсан тархай бутархай аймаг, ханлигуудыг ээлж дараалан довтолж өөртөө нэгтгэжээ.
    IV зууны эхээр байгуулагдсан Нирун улсын эхний хэдэн хаад өвөл говийн ард гарч, зун нь говийн өмнүүр Иньшань (Газал) уулын ар хормойгоор ихэвчлэн нутаглаж байжээ. 402 оны зун Жарун хаан Лухунь (Өгий) нуураас баруун хойш дөч, тавин км газарт өргөөлж байсан Өндөр тэрэгтний Хулюй аймгийн эзэн Бэйхоули-тай байлдаж аймгийг хураав. Удалгүй Орхон голд Жибаецзи (Йер Байырку) аймгийн эзнийг ялж улсыг нь хураав. Ийнхүү Жарун хаан Говийн арын нүүдэлчдийг өөртөө нэгтгэж бэсрэг, ханлиг улсын хэмжээнд дал, наяад жил явж ирсэн Нируны газар нутгийг тэлж, хүн амаа нэмж, Төв Ази төдийгүй хөрш бүс нутгуудад томоохон үүрэгтэй хүчирхэг улс болгож чаджээ.
    330 оны орчмоос 555 оныг хүртэл Жоужаний хаан ширээнд Мугулюйн удмын нийт 23 хаан сууснаас хамгийн алдартай нь Шэлунь (Жарун, 394-410), Датань (Татар, 414-429), Нагай (492-501), Чуну (508-520), Анагуй (520, 522-552) нар юм. Нируны өмнөд хөрш Вэй улс 391 оноос 522 он хүртэлх 131 жилийн дотор сар, жилээр тусгайлан бэлтгэж байгаад Жоужань улсыг их цэргийн хүчээр 22 удаа довтолж байснаас 391, 394, 410, 424-425, 429, 449 оны дайн тус улсад их хохирол учруулжээ. Харин нирунчууд Тоба Вэй улсыг 402-523 оны хооронд их бага, тооны цэргээр 27 удаа дайран довтолж байснаас 424, 479, 504 оны дайнд үлэмж тооны цэргээр довтолсон байдаг. (Б.Батсүрэн)