Хутуга бэх бол XII зууны сүүлчээс XIII зууны эхэн үед Байгал нуураас баруун тийш ихээхэн нөлөөтэй байсан монгол хэлтэн аймгуудын нэг Ойрадын захирагч юм.

1200 онд тэрслүү арван нэгэн аймгийн хуйвалдаанд Ойрадын Хутуга бэх оролцож явжээ. 1202 оны намар болсон Хүйтэний байлдаанд Хутуга бэх мөн Чингисийн эсрэг байлджээ. Жамухын цэргийн манлайд Тайчуудын Агучу баатар, Найманы Буйруг хан, Мэргэдийн Тогтоо бэхийн хөвүүн Худу, Ойрадын Хутуга бэх нар явж байлджээ. Энэ байлдаанд Жамухын цэрэг ялагдаж, Ойрадын Хутуга бэх Шисгисийг зорин хөдөлжээ.

1203 онд Муу өндрийн байлдааны дараа Чингис хаанаас урван тэрсэлсэн Даридай отчигин, Алтан, Хучар болон Жамуха, Хутуга бэх нар Ван ханыг хорлохоор хуйвалджээ. Гэвч энэхүү хуйвалдаан илэрч Ван ханд цохигдсон байв. Даридай отчигин Чингист дагаар очиж, Алтан, Хучар, Хутуга бэх, Жамуха нар Таян ханыг түшихээр явжээ. Тэд Найманд очиж Чингисийн эсрэг ахин шинэ эвсэл байгуулжээ. Гэвч тэд Наху гүний зүүн хормойд Чингис хааны цэрэгтэй байлдан бут цохигджээ.

1207 онд Чингис хаан ахмад хөвгүүн Зүчээр баруун гарын цэргээ захируулж, ойн иргэдийг эзлүүлэхээр томилсон билээ. Их цэрэг Ойрадад хүрмэгц Хутуга бэх аймгаа дагуулан дагаар ирсэн бөгөөд Зүчийн цэргийг замчилж, түмэн ойрадын нутгаар явж, Шишгид гол хүрч түмэн ойрадыг оруулан авчээ. Чингис хаан Ойрадын Хутуга бэхийг урдаас угтан түмэн ойрадаа дагуулан элсэж ирэв хэмээн соёрхож, түүний хөвгүүн Иналчид өөрийн охин Чэчэйхэн гүнжийг өгөв. Бас Иналчийн ах Төрэлчид Зүчийн охин Олуйхан гүнжийг өгчээ.

Ойрадын Хутуга бэх Чингисийн зарлигаар Хорь түмэд иргэний бослогыг дарахаар томилогдсон боловч түмэд иргэнийг мэдэж байсан Ботохуй тарган түүнийг барьсан билээ. Дөрвөдийн Дөрбэй догшин жанжин Чингисийн зарлигаар Хорь түмэд иргэний бослогыг цэргийн хүчээр дарж, Ботохуй тарганыг Хутуга бэхэд өгчээ.

Хутуга бэх нь тэнгэртэй шууд харилцан, цас бороо оруулдаг ид шидтэн байсан ажээ. 1202 онд болсон Хүйтэний байлдаанд Найманы Буйруг хан, Хутуга бэх хоёр салхи урьж бороо цас оруулсан боловч тэр цас бороо өөрсдөд нь хор болж тэд ялагдсан хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байдаг. (Ц.Энхчимэг)