Хайду бол Өгэдэй хааны тавдугаар хүү Хашийн хүү бөгөөд Өгэдэй хааныг нас барахад Мөнх хааны дэргэд байжээ. Хайду нь Өгэдэйн үр ач нарын дунд сэргэлэн ухаантай гэж алдаршсан хүн байсан бөгөөд Мөнх хааны үед түүний эсрэг хуйвалдаанд оролцож шийтгүүлэхийн даваан дээр их хаанаас өршөөл гуйсан тул хаан түүний амийг хэлтрүүлэн өвөг эцгийн нутаг Тарвагатайд нутаг заан суулгасан байна. Дараа нь Мөнх хааныг Хятад руу дайлаар мордоход Аригбөхийн дэргэд үлдсэн ажээ. Хубилай, Аригбөх нарын хооронд хаан ширээний төлөө тэмцэл дэгдэхэд Хайду Аригбөхийн талд оржээ. 1264 онд Аригбөхийг Хубилайд бууж өгөхөд Хайду өөрийн удмын эрх дархыг сэргээн хамгаалахыг зорих болжээ.

1266 онд Хубилайн эсрэг монгол ноёдын шинэ эвсэл байгуулагдаж, түүнийг Хайду толгойлжээ. Тэрбээр Хубилайн эсрэг монгол ноёдын эвсэл байгуулсны шалтгаан нь эцэг өвгөдийн уламжлалт ёсыг эвдэж хаан ширээ эзлэн Хятадын нөлөөнд орсон гэж үзэж байсантай холбоотой. Мөнх хааны үед хэлмэгдэж явсан Өгэдэй болон Цагаадайн удмынхан уг эвсэлд орсон байна.

Цагаадайн улсын төрийн хэргийг түр хамаарч байсан Эргэнэ хатан ноёд, түшмэдийн дэмжлэгээр өөрийн хүү Мубарек-шахыг хаан ширээнд өргөмжилжээ. Гэтэл Цагаадайн улсын шинэ эзнийг Хубилай хаан үл зөвшөөрч, Есөндувагийн хүү Баракийг Мубарек-шахтай хамтран төр барьж, Хайду ноёныг дарж газар нутгийг нь эрхэндээ оруулах зарлиг буулгажээ.

Барак Цагаадайн улсад очоод Цагаадайн улсын ноёд түшмэдийн ихэнхийг өөртөө татаж улмаар Мавераннахрыг гартаа оруулж, 1266 оны 10-р сард Цагаадайн улсын хаан ширээнд суужээ.

Цагаадайн улс нь Хайдугийн эзэмшил газартай хиллэж байв. Энэ үед Монголын эзэнт гүрний хувь улсууд хоорондын хил хязгаар нарийн тогтоогдоогүй байсан учир Барак, Хайду хоёр газар нутгийн маргаанаас хэд хэдэн удаа тулалджээ. Гэвч Барак ганц өөрийн хүчээр Хайдуг цохиж чадахгүй гэдгээ мэдээд түүнтэй эвлэрч, хилийн маргаанаа эв дүйгээр шийдэж, энэ асуудлаар дахин эвдрэлцэхгүй гэж андгай тангараг тавьжээ. Ийнхүү Барак Хубилайн даалгаврыг умартан эзэмшил нутгаа өргөтгөх үүднээс түүнээс урвахаар шийджээ.

Юуны өмнө Барак Дорнод Туркестан дахь их хааны мэдлийн Хотаныг тонон дээрэмдэж их олз олсон төдийгүй Хубилай хааны томилсон Туркестаны захирагч Мугултай ноёныг хөөж явуулсан байна.

Хубилайн эсрэг хийж байсан монгол ноёдын тэмцлийн үр дүн нь Хайду, Барак нар зохицож хүчээ нэгтгэж чадах эсэхээс ихээхэн хамаарах байлаа. Гэтэл Барак, Хубилай нарын зөрчил тэмцлийг ашиглан өмнө Цагаадайн удмынхны мэдэлд байсан Талас гол хүртэлх нутаг дэвсгэрийг Хайду эзлэн авчээ. Мавераннахраа хамгаалахын тулд Хайдугийн эсрэг хөдөлж Сыр-дарья мөрний эрэг дээр болсон анхны тулалдаанд Барак ялжээ.

Баракийг дайны бэлтгэлээ ид базааж байх тэр үед Хайду өөрийн үеэл Кипчак-ийг элчээр илгээж найрамдахыг хүссэн байна. Барак Кипчакийг Самарканд хотноо хүндэтгэлтэй хүлээн авч, учир зүйгээ ололцон, дараа жил хуралдай хийж, газар нутгийн маргаанаа шийдвэрлэхээр тохиролцжээ.

1269 оны хавар Талас голын хөндийд Цагаадай, Өгэдэйн удмын хан хөвүүд, ноёд хуран цугларчээ. Энэ бол Дундад Ази дахь монгол ноёдын анхны хуралдай байлаа. Уг хуралдайд Алтан ордны улсын Мөнхтөмөр хаан оролцжээ. Бүх хэлэлцээрийг Хайду удирдаж байв.

Талас гол хүртэлх зүүн хэсгийн газар нутгаа алдсан Барак, Цагаадайн хууль ёсны залгамжлагчийн хувьд газар нутгаа эргүүлэн өгөхийг шаардсан байна. Хуралдайд оролцсон ноёд түүний гомдлыг хэлэлцээд Мавераннахр нутгийн 2/3 хэсгийг Баракт, 1/3 хэсгийг Хайду болон Мөнхтөмөр хааны хамтын эзэмшил болгохоор шийдвэрлэсэн байна. 

Таласын хуралдайг санаачлагч Хайду уг хуралдайгаар тогтоосон Дундад Азийн шинэ зохион байгуулалтын гол удирдагч байсан бөгөөд түүний далд санаа нь эцэг өвгөдийн хуучин нутгийг сэргээн эзэгнэхэд чиглэгдэж байжээ.

Барак Таласын хуралдайн шийдвэрийг дагаж, харьяат ард иргэдтэйгээ Мавераннахрт шилжин суух болов. Харин энэ нутгийг Хайдугийн харьяат аймаг болох Сүлдүс, Хонгирад, Хонхотан нар эзлэн суужээ. Чү голын хөндийг Хайду хааны “хориг” /хоруг/ болгов. Или болон Чү голын завсар байх Шонхорлиг хэмээх нэртэй өндөр ууланд Хайду болон бусад хан хөвүүдийн онгод байсан нь энэ нутаг Хайдугийн эзэмшил болсныг  гэрчилдэг.

Хайду, Хубилайн хоорондох зэвсэгт тэмцэл 1294 онд Хубилай хаан нас нөгчих хүртэл 30 гаруй жил үргэлжлэв. Хайду үе үе Хубилай хааны эсрэг их, бага довтолгоон хийсээр өвөг эцэг Өгэдэйн эзэмшил нутгийг сэргээн товхинуулсаар байжээ. Хубилай хаан амьдралынхаа турш Хайдугийн эсэргүүцлийг бүрмөсөн дарж чадаагүй юм. Хайду ноён 1301 онд нас баржээ. (Ц.Энхчимэг)