Халхын баруун гарын Ашихай дархан хунтайжийн ахмад хүү Баяндара хунтайжийн хүү Лайхур анх Засагт хаан өргөмжлөгдсөнөөс хойш түүний угсаа зуу гаруй жил Засагт хаан болж явжээ. 1687 онд Засагт хаан Шар болон Сайн ноёны угсааны Дэгдээхэй мэргэн ахай нарыг халхын зүүн гарын Түшээт хаан Чахундорж цэрэглэн барьж хороожээ. 1688 онд зүүнгарын Галдан бошогт хааны цэрэг Халхад нэвтрэн ороход Засагт хаан Шарын дүү Цэвээнжав тэдэнд дагаар орж байгаад 1691 оны Долнуурын чуулганаас өмнө Чин улсад дагаар иржээ. Ингээд Долнуурын чуулган дээр Шард чин вангийн хэргэм хүртээж засаг болгон ахынх нь сарнисан албат харьяатуудыг захируулав. 1703 онд төрийн гүнжийг холбон өгч эфү болгоод засагт ханы хэргэмийг залгамжлуулжээ. 1732 онд зүүнгарын цэрэгтэй байлдахад хүчлээгүй, харьяат ардыг сул тавьж цэргийн амуу булаалгахад хүргэсэн хэргээр огцруулж, Засагт ханы хэргэмийг Ашихайн угсаанаас шилжүүлж Ноёндай хатан баатарын угсааны Гэлэгямпилд засагт ханы хэргэмийг хүртээжээ. Зүүнгарын цэргийн довтолгооноос сэргийлэн халхын хошуудын нутгийг дотогшлуулан нүүлгэхэд Засагт ханы хошуу мөн нүүж Орхоны баруун этгээдэд сууж байгаад 1740 онд сая Тайшир уулын зүгт нүүн ирж суурьшив. Тус хошууны нутаг нь зүүнш Хар толгой, өмнөг Башан, баруунш Хангат, хойш Үхэр хошуу, зүүн хойш Хэлтгий хад, баруун хойш Бурхан буудай, зүүн өмнөш Завхан гол, баруун өмнөш Тахилт хүрчээ. 1911 онд Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглахад тус хошууны засаг ноён эрдэнэ бишрэлт засагт хан Сономравдан идэвхийлэн оролцсон бөгөөд Жавзандамба хутагт Богд хаанаас үе улиран Эрдэнэ бишрэлт засагт хан цол хүртээж Шүүх таслах яамны эрхэлж зөвлөх сайдад тохоон томилжээ. 1923 оны засаг захиргааны шинэчлэлээр тус аймгийг Хан тайшир уулын аймаг хэмээн өөрчилж, Эрдэнэ бишрэлт засагт ханы хошууг Хантайшир уулын хошуу хэмээн халж, Баян-Өндөр, Бурханбуудай, Биндэръяа, Дашнамжил, Наран-Өндөр, Өлзийт гол, Жаргалант, Тахилгат, Чандмань, Цэцэрлэг, Эрдэнэ-Уул зэрэг 11 сумтай болгожээ. 1931 оны засаг захиргааны өөрчлөлтөөр тус хошууны хуучин нутаг нь одоогийн Говь-Алтай аймгийн Тайшир, Дэлгэр, Халиун, Гуулин сумдын нутагт багтан оржээ. (Б.Нацагдорж)

[Засаг ноёдын үе залгамжлал]