Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Чигин
Хамаа бүхий үг Ханхүү, хунтайж
Төрөл Цол хэргэм
Цаг үе IV-IX
Салбар улс төр
Бүс нутаг Төв Азийн бүс нутгийн хэмжээнд хэрэглэгдэж байсан цол
Холбогдох түүхэн хүн Янсо тегин, Пан тегин, Мо тегин, Күлтегин

Тегин

Эртний түрэгийн ханхүү нарын хэрэглэж байсан цол. Монгол гаралтай цол хэргэм.

Гаочанд суурьшсанаас хойш ашина-түрэгүүд ябгу, шад зэрэг энэтхэг-европ угсаатнуудын цол хэргэмийг хэрэглэж байжээ. Харин Жужан улсыг мөхөөж Төв Ази, Монгол орныг эзэлсэн Түрэгийн язгууртнууд энэ үеэс монгол угсаат аймаг, улсуудын хэрэглэж байсан цол хэргэмийг шууд зээлж авч хэрэглэх болжээ. Тухайлбал түрэгүүд хаан, хатан, тегин (тигин, чигин), иркин зэрэг цолыг хэрэглэжээ. Чигин буюу тегин цолыг Түрэгийн хаад язгууртны удам зүүж хэрэглэж байв. Петер А.Будберг 1936 онд Тобагийн хааны угсааны хөвүүд ихэвчлэн “чжицинь” (直勤 буюу 直懃) цол зүүдэг, Тангийн үеийн хятад сурвалжийн “тецинь” (特勤), Орхоны Түрэгийн “тигин/тэгин”-тэй ижил гэж үзжээ. Улмаар Монголын “ханхүү” гэсэн утгатай “чигин” гэдэг үгээс гаралтай гэжээ. 1958 онд Лю Мауцай хятадын төрийн албан түүхүүдэд “тегин”-ийг мөн “тэлэ” гэнэ, “лэ” (勒) “цинь” (勤, 懃) үсгүүдийг үргэлж сольж бичдэг, Учида нарынхаар Жужаны “чжицинь” (直懃, zhí–qín) “чицинь” (勑懃, chì–qín) цолтой адил гэж бичсэн нь П.А.Будбергийн саналтай ижил байна гэж үзжээ. Энэ хоёр эрдэмтний саналаар бол Түрэгийн “тегин” цолыг тэд нараас өмнө Тоба, Жужан нар хэрэглэж байжээ. Жужан, тоба нарыг эрдэмтэд монгол угсаатан болохыг хангалттай нотолсон тул “тегин” цол монгол гаралтай үг болох нь маргашгүй, хөдөлбөргүй зүйл юм. Чухам “чигин” гэсэн монгол үг түрэг хэлэнд нэвтрэхдээ “тигин/тегин” хэлбэртэй болсон гэсэн үг.
    IV зууны үеэс тоба, жужан (нирун) зэрэг Төв Азийн монгол угсаат эртний овог, аймгуудын ихэс дээдэс, ханхөвүүд хэрэглэж ирсэн цолыг VI зууны дунд үеэс эртний түрэгүүд, сүүлд уйгур зэрэг эртний түрэг хэлтэн овог, аймгийн хаад ихэсийн үр хүүхэд зүүх болжээ. тус цолыг ззүгсэдээс хамгийн алдартай нь Күлтегин, Озмыш тегин нар болно. (Б.Батсүрэн)

Ашигласан ном зохиол

Boodberg, Peter A. The Language of the T'o–pa Wei //HJAS. Vol. 1, №2, 1936. Тал 167-185
Liu Mau-tsai. Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Türken (T'u-küe). Bd. II. Anmerkungen, Anhänge, Index, Wiesbaden, 1958
Батсүрэн Б. Өндөр тэрэгтнүүд ба эртний түрэгүүд (VI-IX зуун). УБ., 2009

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол