Хүннүгийн хаадын цол “шаньюй”-г эртний хятадын сурвалж бичигт НТӨ III зууны үед анх тэмдэглэжээ. XX зууны эхнээс “шаньюй” нэрийг эрдэмтэд тайлбарлахаар оролдож ирсэн юм. Анх К.Ширатори тус үгийг монгол хэлний “дэн-үй/дэн-гү” гэж тайлбарласан. 1939 онд Г.Рамстед өргөн дэлгэр гэсэн утгатай del-gü/дэлгүү гэж шинээр оноов. Энэ саналыг Г.Учида дэмжсэн. Шаньюй нэрийг монголын эрдэмтдээс анх Н.Ишжамц (1956) нягтлан үзжээ. Тэрээр хүннүгийн “шаньюй” гэдэг үг угтаа “дарга” буюу “дархан” гэсэн монгол үг. Шаньюй (單于) гэсэн үгийн шань (單)-ийг “шань”, “дань” гэж дуудна. Юй (于) бол гань (干)-тай олонтоо хутгалдан солилдож байсан. Тийм учраас 單于 = 單干 = даньгань – дархан – дарга гэж болно гэж бичжээ. Түүний дараа 1959 онд Ж.Клоусон шаньюй гэсэн үг эртний хэлбэр нь ḏavğu болох Түрэгийн ябгу (yavğu) байх гэжээ. Энэ бол ямар ч боломж үгүй жишилт юм гэж шүүмжилсэн Э.Пуллиблэнк (1962) ябгу (сихоу) бол Хань улсын үеийн Юэчжи, Усунь, Канцзюй зэрэг энэтхэг-европын тохар хэлт угсаатнууд хэрэглэж байсан гэжээ. Шаньюй гэсэн үгийн эртний дуудлагыг *dān-ĥwāĥ гэж сэргээсэн Э.Пуллиблэнк шаньюй цол хожим алга болоогүй, монгол, түрэгт tarqan/tarxan хэлбэрээр ашиглагдаж байсан. Түрэг хэлтнүүд монгол хэлт жуань-жуань нараас авсан гэж П.Пеллио заасныг эш татжээ. Шаньюй гэсэн үгийг монгол-түрэгийн Тархан (дархан) гэж үзсэн Э.Пуллиблэнк гэхдээ Монголын daruγa хэлбэр нь уг хүннү үгийн язгуур хэлбэртэй хамаагүй ойр, магадгүй монгол хэлэнд шууд хэрэглэсэн байх гэсэн санал гаргажээ. Г.Дөрфэр (1965) шаньюй гэсэн хүннү үгийн хэлбэр *dārγā, dārγwā юм, Э.Пуллиблэнкийн онцолсон tarχan гэсэн үг ч дундад үеийн монгол хэлний daruġa-тай адилхан гэж бичжээ. 1971, 1980 онд Г.Сүхбаатар миний бодоход шаньюй гэдэг үг дуудлага болон түүхийн үүднээс монгол хэлний сайн гэсэн үг мөн бололтой гэж тайлбарласан. Баримт болгож XIV зууны Ил ханант улсын Өлзийт хааны захиа дахь сайн гэсэн үгийг эш татжээ. 1994 онд Б.Сайшаал шань (單) үсэг хятад хэлэнд “дань”, “шань”, “чань” гэсэн 3 өөр дуудлагатай ч Хүннү гүрний эзнийг цохон заах тохиолдолд эхний үеийг “чань”-аар ер хэлэхгүй “шань”, “дань”-ийг хэрэглэнэ гээд уг үгийг хаан гэж тайлбарлажээ. А.Вовин 2007 онд шаньюй (單于) үгийн язгуур дуудлагыг *dar-hwah < *dar-Gā гэж сэргээсэн ч өөр хэлний (кет хэл) үүднээс үгээ тайлбарлажээ. А.В.Дыбо мөн 2007 онд шаньюйг Баруун Ханьгийн үед *tān-wa гэсэн дуудлагатай байсан байх, гэхдээ авиа зүйн хувьд *darua байвал илүү дөхөмтэй байна гээд “дархан” болов уу гэжээ. 2009 онд Кристофер И.Бэквит шаньюй үгийн эртний дуудлага нь *Dar-γa (эрт үе нь), *Dan-γa (арай хожуу үе нь) болно, дундад үеийн Монгол, Түрэгийн Daruγači юм, Хүннүгээс уламжлагдсан байх гэжээ. Эдгээр эрдэмтдийн саналыг дагавал Шаньюй гэдэг нь монгол хэлний Дарга гэсэн үг байжээ.
    Хүннү, ухуань, муюн нарын ихэс дээдэс зүүж байсан шаньюй (дарга) цолыг НТ III зууны дунд үеэс хэрэглэх нь багасч иржээ. Энэ үеэс хаан цолыг монгол хэлт нүүдэлчид өргөн дэлгэр хэрэглэх болжээ. Одоо илрээд байгаа баримтаар анх Сяньбийн Цифу аймгийн дээд өвөг Хэгань (III зууны эхэн хагас?) “хаан” цол хэрэглэсэн байна. Дараа нь Тугухуний эзэд (III зууны хоёрдугаар хагасаас эхлэн), IV зууны эцэс V зууны эхээр Жужаны Жарун (Шэлунь) хаан цолтой болжээ. Түүхэнд үлдсэн баримтаар шаньюй (дарга) цолыг Муюн (Мужун)-ы Илохань Шэгуй (?-283), Юйвэний Идоугуй (344 оны орчим), Цифугийн Гожэнь (376-338) нарын сяньби угсааны улс, аймгийн эзэд хамгийн сүүлд зүүж байжээ. (Б.Батсүрэн)