Адил утгатай үг | Аштак |
Хамаа бүхий үг | Ашина, 12 түрэг |
Цаг үе | V-VIII |
Угсаа | Эртний түрэг хэлт |
Бүс нутаг | Ганьсу, Дорнод Туркестан, Алтай, Монгол орон, Өвөр Монгол, Ордос |
Ашидэ угтаа Түрэг үүсэх үеийн Шишань хааны (始善可汗) удмынхны тусгай нэрийдэл гэсэн мэдээ эртний хятад сурвалжид бий. Шишань хааныг ашидэ нар Түрэгийн эртний хаадын нэг хэмээн тооцдог юм байна. Түрэгийн уг гарвалд холбогдох бас нэгэн домогт Ашидэ нэр гардаг. 860-аад оны нэгэн сурвалжид Түрэгийн анхны өвгийг Шэмо-шэли Тэнгисийн Сүнс гэдэг. Тэр сүнс Ашидэ агуйгаас өрнө зүгт амьдардаг гэж өгүүлдэг. Домогт Ашидэ-г агуйн нэр гэж үзүүлжээ. Бас Шэмо-шэли (Шэли-тули) болон Ашидэ нэрийн хооронд холбоо байгааг харуулжээ. Ашидэ нь ийнхүү Түрэгийн нөгөө хоёр томоохон, язгуурлаг Ашина, Шэли-тули хоёр овогтойгоо нягт уялдаатай, гарал үүсэл нэгтэй болохыг энэ домог баталж байна. Ашидэ (阿史德 < ʔa-ȿi’-tək < *Аштак) нэрийн гарлыг перс хэлний луу гэсэн утгатай Аждахак (Aštaq < дундад үеийн персийн Aždahak) гэх перс үгээс үүсэлтэй хэмээн тайлбарласан байдаг. VII зууны эхээр ашидэ нар Говийн өмнүүр нутаглаж байгаад бусад түрэг овгуудын адил 630 онд Тан улсыг дагасан ба 649 онд тэднийг тойрогт хуваахад, ашидэ нар Адэ тойрог болжээ. Сурвалжийн мэдээ, судлаачдын таамаглалд үндэслэвэл Адэ (Ашидэ) тойрог руни бичгийн дурсгалд нэр гарах Чугай куз, Каракум хавиар эсвэл түүнээс арай өмнүүр одоогийн Бугат, Гуян хотын араар оршиж байжээ.
690 оны орчим түрэгүүд говь гаталж Монголд буцаж ирээд Өтүкэнээр төвлөрч улс гэрээ байгуулахад ашидэ нар түрэг хэлтэн аймгуудын нутагшлийн зүүн захад суурьшжээ. Үүнийг Чойр, Тоньюкукийн гэрэлт хөшөөний байршил гэрчилдэг. Тус хоёр хөшөөг нэг хүн чухам Мэргэн сайд, зөвлөх Тоньюкук бүтээлгэжээ. Ашидэ нар Түрэгийн түрүү хаант улсын Сэли хааны засаг захиргааны хуваарь ёсоор зүүнгарт нь харьяалагдаж байв.
Сүй улсын судар (хятад хэлээр)
Тан улсын хуучин, шинэ судрууд (хятад хэлээр)
Тоньюкукийн гэрэлт хөшөөний бичиг
Н.Я.Бичурин. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Том 1. М-Л., 1950
Stanislas J. Documents Historiques sur les Tou-kioue (Turcs) // Journal Asiatique. Série 6, Tome III, IV, 1864
Liu Mau-tsai. Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Türken (T'u-küe). Bd. I-II. Wiesbaden, 1958
岑仲勉. 突厥集史. 上册. 北京.: 中莗書局, 1958 (2004重印) Чэнь Чжунмянь. Түрэгийн түүхийн товчоон. Дээд, доод дэвтэр, Бээжин, УХХ, 1958 (2004)
Сүхбаатар Г. Монголын түүхийн дээж бичиг. Тэргүүн дэвтэр. УБ., 1992
Батсүрэн Б. Өндөр тэрэгтнүүд ба эртний түрэгүүд (VI-IX зуун). УБ., 2009
Батсүрэн Б. Гучин түрэг (Otuz Türk\Otuz Türük)-ийн асуудалд – Эртний Түрэгийн түүх, соёл. УБ., 2015. тал. 71-101
Тус толийн талаарх санал хүсэлтээ
contact@mongoltoli.mn хаягаар ирүүлнэ үү.
© Монголын түүх 2016 он