Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Ашнас
Хамаа бүхий үг Жужан, Түрэг, 12 түрэг
Цаг үе V-VIII
Угсаа Эртний түрэг хэлт
Бүс нутаг Ганьсу, Дорнод Туркестан, Алтай, Монгол орон, Өвөр Монгол, Ордос

Ашина

Төв Ази, Монгол оронд оршиж байсан дундад эртний түрэг хэлт овог, Түрэг хаадын ураг

V зууны эхээр Пинлянд үүсч Ганьсу, Шаньшань-д түр зуур нутаглаж байгаад Турфанд ирсэн Ашина овгийг 460 онд жужанчууд эзэлж Алтайд нүүлгэж суулгаад төмрөөр алба авах болжээ. Алтайд нутаглаж байхдаа ашина нар Түрэг хэмээх шинэ угсаатны бүрдлийн цөм болжээ. 442/443 оны заагт Гаочан (Турфан)-д нүүн очсон төмөрчдийн хүрээнийхэн нутгийн уугуул иргэдтэй холилдож, төмөрчдийн үр сад, эхийн талаар өөрсдийн ургаа нэрлэж эхэлсний нэг нь Ашина гэж Түрэгийн уг гарвалын домогт өгүүлдэг. Ийм учир С.Г.Кляшторный “Ашина” нэрийн утга, уугуул хэлбэрийг тэр үеийн Дорнод Туркестаны гол хэлүүдээс хайжээ. Ашина нь IV-IX зууны Тохар А хэлний Āśna- (хөх, бараан) буюу Хотан-сакийн Āṣṣeiṇa ~ Āṣṣeṇa (хөх) гэдэг үгээс гаралтайг тогтоожээ. Бугатын согд бичээст “Турк-Ашнас (tr-'wkt '(')šy-n's)”, IX зууны үеийн араб сурвалжид “Ашнас” гэж тэмдэглэжээ. Хөл Асгатын бичээст мөн Ашнас (Ašïnas) гэж тэмдэглэснийг эрдэмтэд илрүүлжээ. Ашинагийн эдгээр хэлбэрүүд монгол хэлний хөх, бараан гэсэн үг юм.
    Зарим эрдэмтний үзэхээр Пинлян нутгийн ху нараас цуглуулсан төмөрчдийн үр садын үүсгэсэн Ашина овгийг Түрэгийн хаад гардаг Ашина ургаас ялгах хэрэгтэй гэдэг. П.Пеллиогийн Дуньхуанаас илрүүлсэн түвэд дурсгалд Źa-ma-mo-nan хааны овог гэж байдаг. Ж.Бако уг дурсгалын Źama-г Yamï-qaγan буюу Бумын, харин Mo-nan-ийг Бумын хааны хоёрдугаар хүү Мухань гэж тайлбарласан. Тэгэхлээр түвэд сурвалжийн Źa-ma-mo-nan хааны овог гэдэг нь Бумын ба Мухань хааны үеийн Ашина овог гэсэн үг болно. Ашина овогт багтагсад Түрэгийн нэгдүгээр хаант улсын Сэли (Хели, Äl qaγan) хааны баруунгарт харьяалагдаж байжээ. 630 онд түрэгүүд дотоодын хямралаас болж Тан улсад хямдхан эзлэгдсэний дараа Сэли хааны баруун гарт захирагдаж байсан ашиначууд Юньчжун (Шаньсийн умард хэсэг) тойрогт суурьшжээ.
    Түрэгийн хаант улсын газар нутаг тэлэхийн хэрээр Ашина овог (ураг)-ийн язгууртнууд Ази-Европын тал хээрийн өөр овог, аймгийн ноёлогч эзэд болж хувирч байв. Дорнод Европын түүхэнд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн Хазар улс (650-969)-ын хаад Ашина урагтай байсан гэж үздэг. 742 оноос Түрэг улстай тэмцэлдэж эхэлсэн Гурвын холбооны тэргүүлэгч Басмил аймгийн эзэд бас Ашина ургийн төлөөлөгчид байв. Баруун Түрэгийн Ашина овгийнхон бүр хол явжээ. Аббасидийн угсааны Мутасим халиф (833-842)-ын цэргийн нэг захирагчийг Ашнас ат-Турк гэж нэрлэдэг байжээ. Ашина ургийн төлөөлөгч болно. (Б.Батсүрэн)

Ашигласан ном зохиол

Сүй улсын судар (хятад хэлээр)
Тан улсын хуучин, шинэ судрууд (хятад хэлээр)
Күлтегин, Билгэ хааны гэрэлт хөшөөний бичиг
Бугатын бичээс
Н.Я.Бичурин. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Том 1. М-Л., 1950
Stanislas J. Documents Historiques sur les Tou-kioue (Turcs) // Journal Asiatique. Série 6, Tome III, IV, 1864
Liu Mau-tsai. Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Türken (T'u-küe). Bd. I-II. Wiesbaden, 1958
岑仲勉. 突厥集史. 上册. 北京.: 中莗書局, 1958 (2004重印) Чэнь Чжунмянь. Түрэгийн түүхийн товчоон. Дээд, доод дэвтэр, Бээжин, УХХ, 1958 (2004)
Сүхбаатар Г. Монголын түүхийн дээж бичиг. Тэргүүн дэвтэр. УБ., 1992
Батсүрэн Б. Өндөр тэрэгтнүүд ба эртний түрэгүүд (VI-IX зуун). УБ., 2009
Батсүрэн Б. Гучин түрэг (Otuz Türk\Otuz Türük)-ийн асуудалд – Эртний Түрэгийн түүх, соёл. УБ., 2015. тал. 71-101

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол