Киданы (Хятан) гарал үүслийн талаар гурван онол байдаг. Абел-Ремюза (1820), Клапрот (1826), Э.Паркер (1900) нар киданчуудыг Тунгус гаралтай гэж үзсэн. Гучин зургаан кидан үгтэй В.Шоттын (1879) бэсрэг толь, судалгаанд тулгуурлаж Х.Ховорт (1881) киданчуудыг монгол гаралтай овог толгойлсон тунгус ард түмэн гэсэн санал дэвшүүлж байв. Гуравдахь онол кидан бол монгол хэлт ард түмэн гэсэн санал. Кидан нь Дунхугийн удмын аймаг бөгөөд монгол хэлтэн байсан нь олон зүйлээр батлагдсан. Ляо улсын түүхийн 63-р бүлэг Үе удмын илтгэлд Гэуту хэмээгч үе улиран умард хязгаарыг эзэмшиж байсан боловч Модун хаанд цохигдон, Сяньби ууланд очиж сууснаар Сяньби болов. Хожим бас Муюн аймгийн Муюн Хуанд 344 онд Юйвэнь дийлдэж аймаг улс нь бутарч Юйвэнь, Кумоси, Кидан (Цидань) гэж хуваагдсан тухай өгүүлдэг. Мөн эртний хятад сурвалжуудад үүний дараа 388 онд Тоба Гуй хаан Кидан-Кумосийн холбоог бут цохиж 4 овгийн бум гаруй мал хуй олзолсон ба энэ үеэр Киданаас Кумоси тусгаарласан гэж байдаг. Үүнээс үлдсэн овог, аймаг Хэлун (Ляонин, Чаоян) аас хойш нутаглаж Кидан (Хятан) гэж нэрийдэх болжээ. Түүхэнд тэмдэглэгдсэн Киданы анхны дээд өвөг бол Сяньбийн сүүлчийн их хаан Кэбинэн юм. Түүнийг 235 онд хятадын Вэй улсын хилийн мужийн захирагч хүн сэм илгээж, өргөөнд нь мэс дүрж хороожээ. Тэр найман хүүтэй байсан гэх мэдээ киданчууд 8 овогт хуваагддаг гэх баримттай тохирдог. Бүр зарим сурвалжид Киданы толгойлогчийг Бинэн гэж бичсэн нь даруй Кэбинэн мөн гэж үздэг.
    Тобагийн Вэй улсын сударт Кидан 8 овогтой гээд Сиваньдань, Хэдахэ, Фуфуюй, Юйлин, Жилянь, Пицзе, Ли, Тулююй (бас Сиваньдань, Адахэ, Цзюйфуфу, Юйюйлин, Жилянь, Пили, Цилюй, Юйчжэньхоу гэсэн хувилбар бий) гэсэн нэрийг тэмдэглэжээ. Тан улсын хуучин сударт Киданы 10 овог нийлээд шилдэг 43 мянган цэрэгтэй гэж бичсэн бол Тан улсын шинэ сударт VII зууны дундуур Киданд Дацзи, Хэбянь, Духо, Фэньвэнь, Тубянь, Жуйси, Чжуйцзинь, Фу гэсэн 8 овгийн нэрийг дурддаг. Бүх цэрэг 40 мянган гэжээ. IX-X зууны үед Кидан нь Даньцзели, Ишихо, Шихо, Навэй, Пиньмо, Нэйхуэйцзи, Цзицзе, Сивэнь гэсэн 8 аймагтай байжээ. Эртний Дахэ нэр нөлөөгөө алдаж эхэлсэн үеэс Яонянь ураг хүчирхэгжиж эхлэв. Киданыг нэгэн тугийн дор нэгтгэж чадсан Яонянь гаралтай толгойлогчид хаан цол зүүдэг байв. Аймгууд бас өөрчлөгдсөн бололтой. Киданы 8 аймагт Дила (Дела), Иши, Пиинь, Чутэ, Увэй, Нела, Тулюйбу, Туцзюй нар орох болжээ. Энэ 8 аймаг умард, өмнөд хэсэгт хуваагдах ба умард хэсгийг Дила толгойлно. Түүнд Пиинь, Увэй, Нела, Тулюй багтсан бол өмнөдийг Иши толгойлж Чутэ, Туцзюй аймгууд багтжээ. Аймгууд дотроо янз бүрийн тооны овогтой байжээ. Иши гэхэд 8 овогтой байсан Чутэ аймаг нэг овог хуваагдаж хоёр болсон овгуудаас бүрэлдэж байжээ. IX зууны үеэс Киданы язгууртны ургууд дунд Елюй ураг хүчирхэгжиж эхэлсэн юм. Түүний төлөөлөгч Елюй Абужи 907 онд хаан болсноороо яоняньчууд тэргүүлэх үүргээ алджээ.
    235 онд Сяньби улс задарч жижиг жижиг аймгууд биеэ дааж эхэлсэн үеэс киданчууд Төв Азийн дорнод бүс нутгийн улс төрийн амьдралд идэвхтэй оролцсоор ирсэн. Тоба Вэй улсын Юань Хун (477-499) хааны Тайхэгийн 3-р онд (479) жужан, когурёчууд нэгдэж Дидоуюй (地豆于 < *te-tu-wa <*Татабы) аймгийг эзэлж өөр зуураа хуваан авахаар тохирсоныг олж мэдсэн Киданы нэг толгойлогч мофухэ Угань (*Бага бөө Буган) 3 мянган өрхийн түмэн хүнээ дагуулж Байланшуй (Лууха, Тоосон) голын зүүн этгээдэд нутаглаж болжээ. VI зууны II хагаст Түрэгийн шахалтаас болж түм шахуу (хэтрүүлсэн тоо байж мэднэ) өрх киданчууд Солонгост шургаж орсон гэдэг. Хүн ам олширч газар нутгаа тэлж эхэлсэн киданчууд Сүй улсын үед хүчирхэг нь 3 мянга, буурай нь мянгаад цэрэг (эрчүүдтэй) гаргадаг 10 овогтой болжээ. Тан улсын түүхүүдэд Киданы сурвалжит овгийг Дахэ гэж нэрлэнэ, шилдэг цэрэг 43-40 мянга бий гэж бичжээ. Киданчууд IX зууны үеэс аажмаар хүчирхэгжин X зуун гэхэд Төв Азийн томоохон улс болж хөгжсөн байна. Тэдний улсыг 1115-1125 онд зүрчидүүд мөхөөсөн бөгөөд нэг хэсэг киданчууд Елюй Дашийн удирдлагаар баруун зүгт нүүж түүхэнд Хар Хятан (Баруун Ляо, Каракитай) гэсэн улс байгуулсан юм. (Б.Батсүрэн)