Муюн (Баян) аймгийн эзэн Шэгуй шаньюй (дарга) амьд ахуйдаа ахмад хүү Тугухуньдаа харьяат иргэдээсээ 700 өрх тасалж өгчээ. Тугухунь бол Шэгуйн татвар эмээс төрсөн хүү юм. 283 онд Шэгуй нас барав. Удалгүй 285 онд Шэгуйн авааль хатнаас төрсөн Илогуй аймгийн эзэн болов. Гэвч эцэг нэгтэй ах дүүс хоорондоо хэрэлджээ. Нэг удаа Тугухунь түүний дүү Илогуй (Жологуй, Муюн Гуй) нарын азрага зодолдож бие биеэ хазав. Уурлаж хилэгнэсэн Илогуй хүн явуулж ахдаа “эцэг маань биднийг тусдаа байг гэж хувь овог өгсөн, гэтэл та холдож яваагүй учир адуу хэмлэлдэж, биесээ хазлаа” гэж хэлүүлжээ. “Азрага бол өвс идэж ус уудаг амьтан ш дээ. Хавар болсон учир зодолдсон байх. Адгуусын хэргийг юунд хүнд тохно вэ? Салж нүүх нь амархан, маргааш би чамаас холдож түмэн газар алслан нүүсүгэй” хэмээн Тугухунь хариулж, овгоо дагуулан Иньшань уулаар дамжин Хөх нуур хавийн нутагт хүрч очсон гэдэг. 285-289 оны үед ах дүүс муудалцаж Тугухунь холчлон нүүжээ. Нүүх үедээ л Тугухунь кэхань (хаан) цолтой байжээ. Тэр “хаан” цол зүүсэн Сяньбийн анхны толгойлогчдын нэг юм. Тугухунь (吐谷渾, tu-gu-hun) хэмээх үгийг Фан Чжуаню 1930 онд монгол хэлний *toghosun/тогосун буюу “тоосон” гэсэн үг гэж оноосон. Тугухунь овгийн нэрийг тэмдэглэсэн утга үсгийн Хожуу Ханьгийн үеийн дуудлага нь *tho-kok-γun гэсэн хэлбэрээр сэргээгддэг нь Фан Чжуанюгийн тайлбартай төстэй. Л.Базин 1950 онд Тугухунийг *Tuγquγun гэж сэргээгээд Tuγquγun бол *Tuγqu-гийн хувилбар юм, Тугху гэдэг нь “тугчид” гэсэн утгатай зүйл хэлжээ. Тус нэрийг хэзээ овгийн нэр болгосон тухай хятад сурвалжид дараах мэдээ үлджээ. Түүнд Хөх нуур хүрсэн муюн нарын салаа овгийн хүмүүс Тугухунь нэрийг Тугухуний ач Еянь-ий үед өөрийн овгийн нэр болгосон гэж өгүүлдэг. Эртний хятад сурвалжийн мэдээ баримт Муюн аймгаас Тугухунь аймаг салбарлаж гарсаныг баталж байна.

    Тугухуний дээд өвөг Тугухунь 72 насыг зооглож, жараад хүүхэдтэй байсан гэдэг. Түүний эцэг нэгтэй дүү Муюн Илогуй 333 онд 65 настайдаа өөд болсон. Үүнээс үзвэл Тугухунь III зууны жараад оны үед төрж IV зууны гучаад оны үед нас баржээ. Олон хүүхэдтэй тул Тугухунь аймаг хожмоо өсч үржин олон овогтой болсон нь тодорхой. Тугухуний 5-р үеийн Шилянь, 6-р үеийн Шулогань нар хаан байсан төдийгүй тэдний нэртэй овог байжээ. Мөн Гухунь, Пилоу, Ифу, Дугухунь зэрэг хүн ам олонтой овог, аймгууд Тугухуньд багтаж байв.

    285 онд Мужуны хаан болсон Мужун Гуй ахтайгаа муудалцаж хөөж явуулсандаа их гэмшиж, ахаа санагалзан “ахын дуу”-г (агань жи гэ) зохиосон гэдэг. Нэгэн сурвалжид сяньби хэлээр ахыг “агань” гэдэг, Тугухунь ахаа санасан Мужун Гуй “ахын дуу”-г зохион, насан өтөл болсон хойноо ихэд гуниглан, энэ дууг байн байн дуулдаг байсан гэж тэмдэглэжээ. Энэхүү “агань” бол “ах-а” гэсэн монгол үг. Тугухуний үндэслэн байгуулсан Тогон улс 426 оны орчим үхсэн Ачайн үед газар нутгаа тэлж эхэлжээ. Тэр хөрш Түвэд, Ди нарын зарим нутгийг эзэлжээ. Гэвч Тогон улс Сяньбийн Табгач аймгийн Вэй улс дайсагнасан харилцаатай байсан тул үе үе тэдний зэвсгийн амтыг мэдэрдэг байжээ. Эртний хятад сурвалжид өгүүлснээр Вэй улс 445, 450, 460, 470, 491 онд Тогон улсыг их цэргийн хүчээр довтолж байжээ. 532 онд Вэй улсын Ши Нин гэгч Тугухунийг ихэд дайлж байсан байна. VI зууны дунд үеэс Тогон улсыг хүчирхэгжиж эхэлсэн Түрэг улс үе үе довтлох болов. 555 онд Баруун Вэйгийн Лянчжоу мужийн захирагч Ши Нин Түрэгийн Мухань хаантай нэгдэж гэнэт Тугухуний Куалюй хааныг довтолж хүчтэй цохьжээ. VII зууны эхээр Тугухуний Фуюнь хааны үед хятадын Суй улс өндөр тэрэгтэн аймгуудыг хатгаж Тугухунийг довтолжээ. Суй улсын Янди хаан ч өөрөө цэрэглэж Тогоныг дайлж байв. 635 онд Тангийн цэрэг, Түрэг, Циби аймгийн цэрэгтэй хамтарч Тугухунийг дайлж хүчийг нь ихэд сулруулахын зэрэгцээ Тугухунь Түвэд хоёрыг эвдэрцүүлжээ. Тэд бие биеэ байнга довтлох болов. Улмаар түвэдүүд 663 онд Тогон улсыг мөхөөжээ. Тогоны сүүлчийн хаан Мага Тогон Түвэдийн их сайдаас дээгүүр дээгүүр хэргэм хүртэж язгууртны зэрэгт багтжээ. (Б.Батсүрэн)