Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Мужун
Хамаа бүхий үг Тугухунь
Төрөл Овог, аймаг
Цаг үе III - VI зуун
Угсаа Монгол хэлтэн
Бүс нутаг Ляоси, Ляодун, Умард Хятад

Муюн

Монгол хэлт эртний сяньби удмын аймаг

Таньшихуай 166 онд Сяньби улсын газар нутаг, овог аймгийг 3 гарт хуваахад Муюн (慕容, mo-yung <*muo-jiwoŋ) аймаг Шангу (Хэбэй, Хуайлай)-гаас Юбэйпин (Хэбэй, Пинцюань) хооронд орших Төвийн түмэнд багтжээ. Арваад аймагтай дунд хэсэгтээ Таньшихуай Кэцзуй, Цюэцзюй, Муюн нарын 3 толгойлогч томилсон гэдэг. Түүхэнд Муюн нэр анх үзэгдсэн нь энэ юм. Муюн (Мужун) нэрийг Фан Чжуаню 1930 онд монгол, тунгус, түрэг хэлний *Bayan (баян) гэсэн үг гэж тайлбарласан. Муюн гэсэн үгийн Хожуу Хань улсын үеийн дуудлага нь *Ma-joŋ, К.Ширатори “ma” бол “ba” гээд мөн *Баян гэж сэргээсэн. 1971 онд Г.Сүхбаатар дэмжсэн. Муюний нэг хэлбэр Моюй (莫輿, mo-yü < *muo-iwo) гээд *bö'ö (Бөө) гэсэн үг гэж Л.Базин 1950 онд таамаглажээ. Муюн (慕容) нь товчилсон нь, бүтэн нэр нь Муюйгэнь (慕輿根) эртний дуудлага нь *mâk-zio-kɒn < *mâgč-ger < *Majġar (Magyar/Мажар/Унгар) гэж 1976 онд О.Прицак тайлбарлажээ. Энэ саналыг 1992 онд Петер Б.Голден дэмжсэн. Эрдэмтэд Муюн бол монгол хэлний Баян гэсэн үг хэмээх тайлбарыг дэмждэг. Муюн нар Кэбинэний үед (220-238) Мохоба (Мохуба, Мохэба)-гийн удирдлага дор Ляоси-д нүүж очжээ. Мохобагийн хүү Муянь, түүний хүү Шэгуйн (涉歸, 283 онд үхсэн) үе 281 онд муюнчууд Ляодун хойгуур суух болсон.  
    Таньшихуайн үед Муюн аймаг Сяньби улсын төв хэсэгт байсан. 265-283 оны орчим Муюн аймаг нийт 1700 орчим өрхтэй хоёр овогтой байжээ. Илохань Шэгуй татвар эмээс төрсөн хүү Туюйхуньдаа 700 өрх өгч тусад нь овог болгосон нь хожим тугухуньчууд болсон юм.
    Ах Муюн Шэгуйг 283 онд үхсэний дараа аймгийн эзний суудлыг булаасан Муюн Шань доорх хүмүүстээ алагдсаны дараа муюнчууд 285 онд Муюн Илохань (Шэгуй)-ий хүү Муюн Илогуй (Жологуй, Муюн Гуй)-г эзэн болгов. Цзинь улстай хэсэг муудалцаж байсан ч 289 найрамдсан тул Цзиний эрх баригчид түүнд Сяньбийн ерөнхий захирагч цол олгожээ. Энэ үед Сяньбийн Дуань аймгийн шаньюй охиноо түүнд өгсөн байна. Муюн Гуй дахин нүүж хэрэмд улам ойртов. Ляодун хэтэрхий хол тул 289 онд Тухэ хошууны Циншань ууланд (Ляонин, Исянь орчим) нүүж иржээ. 294 онд улам урагшилж Цзичэн (Хэбэй, Чанли орчим) нүүж ирсэн байна. Ард иргэдээ газар тариалан, хүр хорхой үржүүлэхэд сургах болж, дотор газрын дүрэм журмыг авч хэрэглэх болов. 302 онд Юйвэний Дасуяний их цэргийг Цзичэн хотын орчим бутниргэжээ. 307 онд Муюн Илогуй өөрийгөө их шаньюй гэж өргөмжлөв. Муюн Гуй 311 оны үед Ляодуны Сяньбийн Сули (Сулянь) Мувань (Муцзинь) аймгуудыг довтолж Сухи Лянь, Мувань Цзинь нарын эздийг нь алжээ. 317 онд Сяньбийн Дуань аймгийг довтлов. Хятадын Цзинь улсын Юаньди хаан 317 онд хүчирхэг болсон Муюн Гуйн шаньюй цолыг албан ёсоор хүлээн зөвшөөрчээ. 333 оны зургаан сард Муюн Гуй нас эцэслэжээ. 65 нас зооглосон Муюн Гуй 49 жил Муюны төрийг атгасан юм. Хожим 337 онд муюнчууд улсаа хятад маягаар Янь гэж нэрлэж, улсын эзнээ Янь ван гэж цоллов. 341 онд Лунчэн хотыг (Ляонин, Чаоян) улсын нийслэл болгожээ. (Б.Батсүрэн)

Ашигласан ном зохиол

Цзинь улсын түүх (хятад хэлээр)
Н.Я.Бичурин. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Том 1. М-Л., 1950
Таскин В.С. Материалы по истории кочевых народов в Китае III-V вв. Выпуск 3. Мужуны 慕容. М., 1982
Сүхбаатар Г. Сяньби нарын угсаа гарал, соёл, аж ахуй, нийгмийн байгуулал (Нэн эртнээс м.э. IV зуун). УБ., 1971
Дэлгэржаргал П. Монголчуудын угсаа гарвал. УБ., 2005
Батсүрэн Б. Монголчуудын уг гарвал. Танин мэдэхүйн цуврал-3. УБ., 2015

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол