Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг Их Монгол улс, Сорхугтани, Мөнх хаан, Хубилай хаан
Төрөл түүхэн хүн
Цаг үе Юань улс
Салбар, чиглэл түүх
Өөр нэр (цол, сүмийн цол гэх мэт) Цол нь Их ноён, сүмийн цол нь Жуйцзун (睿宗)
Хүйс эр
Төрсөн он, сар, өдөр 1192(?)
Нас барсан он, сар, өдөр 1232
Овог, аймаг Хиад Боржигин
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, ах дүү, хүү охин гэх мэт) Өвөг эцэг нь Есүхэй, эцэг нь Чингис хаан. Эх нь Бөртэ. Ах нь Зүчи, Цагаадай, Өгэдэй. Их хатан нь Сорхугтани. Хөвгүүд нь Мөнх, Жүрихэ, Хутагт, Хубилай, Хүлэгү, Аригбөх, Бүчэг, Мүгэ, Сүюгэтэй, Сүбүгүтэй.

Толуй

Чингис хааны Бөртэ хатнаас төрсөн отгон хөвгүүн, Их Монгол улсын төрийн хэргийг хамаарагч (1227-1229).


Толуй нь их хааны ширээнд албан ёсоор суугаагүй боловч, “Их ноён” цолтой ихээхэн нөлөө бүхий хүн байв. Чингис хаан хөвгүүддээ хувь эзэмшил хуваан өгөхөд Толуй отгон хүүгийн хувиар уугуул монгол нутгийг захирах болжээ. Толуй ихэнхдээ эцгийнхээ дэргэд байж, төрийн хэргийн талаар зөвлөлдөж, аян дайнд оролцдог байв.

Чингис хаан 1211 оноос Алтан улсын эсрэг довтолж эхлэхэд Толуй эцгээ дагалдан 1214 онд Хэбэй, Шаньдун мужийг эрхэндээ оруулжээ. Ялангуяа Дунгуан боомтыг эзлэн авахад Толуй Чигу хүргэнтэй хамт дайсны цэргийг ихэд дарж, гавьяа байгуулав.

1219 онд Хорезм улсыг дайлах үед Толуй эцгийн хамт гол цэргийг удирдан Бухар, Самаркандыг довтлов. Түүнчлэн Толуй Хорасаны Ниса, Мерв, Нишапур, Херат хотуудыг довтлон эзэлснээс гадна Балх, Тальканыг эзлэхэд оролцов. 1226 онд Тангуд улсыг дайлахад Толуй нь ах Өгэдэйн хамт эцгээ даган морджээ.

1227 онд Чингис хааныг нас барсны дараа 1229 он хүртэл 2 жилийн хугацаанд Толуй Их Монгол улсыг захирч байв. Энэ үед Толуй нь 101 мянган эзэмшсэн асар том “голын улс”-ын эзэн байв. Гэвч тэрээр “голын улс”-ыг ах Өгэдэйдээ шилжүүлэн өгснөөр 1229 онд Өгэдэй хаан ширээнд суусан гэдэг.

Толуй 1230 оноос эхэлсэн Алтан улсын эсрэг аян дайнд Монголын баруун жигүүрийн цэргийг удирдаж, чухал үүрэг гүйцэтгэжээ. 1231 онд Толуйн удирдсан цэрэг Шэньсигээс Өмнөд Сүнгийн хилийг давж, Кайфэн-гийн өмнөд этгээдэд довтлон оров. 1232 оны хаврын эхэн сард Толуйн цэрэг Кайфэнгээс баруун өмнө зүгт орших Саньфэн ууланд Ваньянь Хада-гийн удирдсан Алтан улсын 15 түмэн цэрэгтэй тулалдаж, сөнөөжээ. Энэхүү тулалдаанаар Алтан улсын хувь заяа үндсэндээ шийдэгдэв. Түүний дараа Толуй Өгэдэй хааны удирдсан гол хүчтэй нийлж мөн оны 3-р сард Кайфэн-г бүслэв. Удалгүй тус хотыг бүслэх хэргийг Сүбээдэй, Тагачар нарт даалгаж, Өгэдэй, Толуй нар умар тийш буцжээ. Ийнхүү буцах замдаа 1232 оны 10-р сард Толуй нас баржээ. (Ц.Цэрэндорж)

Ашигласан ном зохиол

Монголын нууц товчоо (худам монгол бичгээр монгол бичиг, утга судлалын үүднээс Шанжмятавын Гаадамбын төсөөлөн нягталж сийрүүлсэн сийрүүлгэ эх, тайлбар), УБ., 1990

Плано Карпини, Монголчуудын түүх, орчуулсан С.Туяа, С.Цолмон, УБ., 1988

Рашид ад-Дин, Судрын чуулган, 1, 2-р боть, Орос хэлнээс эх хэлнээ хөрвүүлсэн Сүрэнхорлоо Ц., УБ., 2002

Юань улсын судар (хятад хэлээр)

Далай Ч., Монголын түүх (1260-1388), гутгаар дэвтэр, УБ., 1992

Монгол улсын түүх, дэд боть, УБ., 2003

Сүгияма Масааки, Монголын эзэнт гүрний мандал буурал, орчуулсан Цэрэндорж Ц., УБ., 2015

Хубилай хаан ба түүнийг залгамжлагчид, редактор Цэрэндорж Ц., Чулуун С., УБ., 2015


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол

Россаби М., Хубилай хаан түүний амьдрал, цаг үе, орчуулсан Пүрэвтогтох Х., Чинзориг Б., УБ., 2011