Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Монгол, Мухар
Хамаа бүхий үг Жужан, Татар
Төрөл Овог, аймаг
Цаг үе III - VI зуун
Угсаа Монгол хэлтэн
Бүс нутаг Төв Ази, Монгол орон

Мугулюй

Жужаны хаадын ургийг үүсгэсэн дээд өвгийг Мугулюй (Монгол) гэдэг.

Тоба (Табгач)-гийн Их Вэй улсын судар (Вэй шу)-т Ливэй хааны (220-272) сүүлээр Табгачийн морьт цэрэг тонуул хийж явахдаа үс нь хөмсөг хавиас эхэлж ургасан, овгийн нэр, өөрийн нэрээ сайн хэлж мэдэхгүй жаал хүү олзолжээ. Олзолсон эзэн нь түүнийг Мугулюй гэж нэрлэв. Үсийг нь хуссан, мухар толгойт гэсэн үг. “Мугулюй”, “Юйцзюлюй” хоёр ойролцоо дуудлагатай тул Мугулюйн үр ач нар хожим Юйцзюлюйг овог, ургийн нэрээ болгожээ. Мугулюй эрийн цээнд хүрээд боолоос чөлөөлөгдөж морин цэрэг болжээ. Табгачийн эзэн Илу Мудигийн үед (308-316) дайчилгааны товоос хожимдож цаазаар авахуулах болсон тул Мугулюй зугтаж уудам говийн хавцалд нуугдан зугтагчдыг цуглуулан 100 гаруй хүнтэй болоод Чуньтулинь/Туньтулинь (Татарын Тутуклиут) бу(лог) түшжээ. Жужан угсаатны цөм болсон овгийн нэр болж хувирсан Мугулюйн талаар 1851 онд Н.Я.Бичурин “Мугулюй бол хятад хүний дуудлагаар гажсан монгол үг” гэж тайлбарласан. 1903 онд К.Ширатори Мугулюй бол монгол хэлний Muxur (Muhhu-rh), манж хэлний Muhelien буюу дундад үеийн монгол хэлний Mokhor, Mukhur гэж, А.Будберг 1939 онд Мугулюйг монгол хэлний мулгуу, мухар (эвэргүй) хэмээх утгатай Мохотур эсвэл манж хэлний Moχolo юм гэсэн. Ц.Хандсүрэн Мугулюйг “мухар” гэдэг үгнээс гаралтай гэж 1968 онд бичсэн. 1965 онд Н.Ишжамц Мугулюйг мухар (muqur, мухур) гэдэг үгнээс гаралтай Мухулай (Muqulai) гэсэн. В.С.Таскин 1984 онд муу үс гэсэн утгатай Maγurāwa гэж тайлбарласан. 2007 онд А.Вовин Мугулюй бол мухар, халзан/үсгүй гэсэн утгатай монгол хэлний Мухоло/Мохоло үг мөн гэхдээ Табгач хэлний үг гэсэн.
    Мугулюйг Монгол гэсэн үг байх гэж Ж.-П.Абел-Ремюза 1820 онд анх таамагласан. 1923 онд Фужита Тоёхачи цэвэр монголчуудад багтах Жужаны толгойлогчид Мугулюй овогтой, Muγul, Moŋγol байх гэсэн. Мугулюй анх алдартай бие хүний оноосон нэр байлаа, дараа нь Монгол гэсэн хэлбэрээр тархаж бүхэл бүтэн аймаг угсаатаны нэр болж хувирсан гэж Комаи Ёсиаки 1961 онд бичжээ. Сүрбадрах 1988 онд Жужан улсыг байгуулагчийн эцэг нь даруй Монгол аймгаас булаан Тоба (Табгач)-д аваачсан хүүхэд, энэ хүүхдийг Мугулюй (Мэнгули/Монгол) гэдэг гэж өгүүлсэн. Судрын чуулганы Монгол гэдэг үг анхан Мунгол гэж дуудагддаг байсан, хүчгүй, чадалгүй, гэнэн, молхи гэсэн утгатай хэмээх мэдээг Мугулюйн удмын жужан нарыг доромжлон мунхаг гэж хочилсонтой утга адил байна гэж үзсэн Г.Сүхбаатар 1992 Мугулюй бол Монгол мөн гэж тайлбарласан.
    Мугулюй (木骨閭) хэмээх үгийн эртний (400-700 оны Чанань, Хэсигийн хонгил хавь) дуудлага нь *Mok-kot-l, Монгол (Moŋγol/Mongγol)-той төстэй. 308-316 оны үед зугтсан Мугулюйн очиж түшсэн Туньтулинь (Чуньтулинь, 純突隣) овгийн нэрийг тэмдэглэсэн утга үсгийн эртний дуудлага нь *Duən-duət-lin. XII-XIII зууны Татарын гол овог Дут'ауд/Тутукулйут нэрийг энэ сэргээлтээс харж болно.
    Жужанчууд монгол угсаатан мөн гэж үзсэн Г.Сүхбаатар “Мугулюй гэж нэрлэгдэж байсан аймаг хоёр хэсэгт хуваагдана. Нэгдэх нь (ер нь) мугулюйчууд, хоёрдахь нь Мугулюй-Жоужань юм гэж” бичжээ.
    Мугулюйн удмынхны захирсан Жужаны бэсрэг улс 370-аад онд хоёр хуваагдсан ч Жаруны үед ахин нэгджээ. 402 оноос Жужан улс хүчирхэгжиж эхэлсэн ба Мугулюй тэргүүтэй жинхэнэ жужанчууд улсынхаа гол өмөг түшиг, ноёлох аймаг болсон юм. 260-317 оны үед явагдсан Умард Хүннү улсын задралын дараа Төв Ази ялангуяа Монгол оронд нутаглаж байсан тархай бутархай нүүдэлчин аймгууд, аймгийн холбоо, бэсрэг ханлигуудыг жужанчууд л нэгтгэсэн юм. 555 онд Жужаны хаант улс мөхсөний дараах үеийн монгол хэлт нүүдэлчин аймгуудын нэгдлийг Түрэгийн гэрэлт хөшөөнд Гучин Татар гэж нэрлэжээ. (Б.Батсүрэн)

Ашигласан ном зохиол

Вэй улсын судар (хятад хэлээр)
Таскин В.С. Материалы по истории древних кочевых народов группы дунху. М., 1984
Shiratori K. Über die Sprache der Hiungnu und der Tunghu-Stämme – Извѣстія Императорской Академіи Наукъ. Т. XVII, №2, 1902. тал 1-33
Ширатори К. Дунху нарын судалгаа (Дунху минь зу као). Шанхай, 1934 (хятад хэлээр)
Boodberg A. Marginalia to the Histories of the Northern Dynasties // Harvard Journal Asiatic Studies. Vol. IV, No3-4, 1939. тал 230-283
Сүхбаатар Г. Монгол Нирун улс (330 орчим-555 он). УБ., 1992
Сүхбаатар Г. Монголын түүхийн дээж бичиг. Тэргүүн дэвтэр. УБ., 1992
Кляшторный С.Г., Савинов Д.Г. Степные империи древней Евразии. СПбГУ., 2005
Дэлгэржаргал П. Монголчуудын угсаа гарвал. УБ., 2005
Хандсүрэн Ц. Жужаны хаант улс ба түүхийн зарим судалгаа. УБ., 2005
Vovin A. Once again on the Tabgač Language // Mongolian Studies. Vol. XXVII, 2007. тал 191-206
Батсүрэн Б. VI-X зууны монгол аймгууд (Түүх-угсаа гарвалын шинжилгээ). Түүхийн ухааны доктор (Ph.D)-ын зэрэг горилсон бүтээл. УБ., 2012
Батсүрэн Б. Монголчуудын уг гарвал. Танин мэдэхүйн цуврал-3. УБ., 2015

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол