Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Нирун, Жоужань, Жуаньжуань, Жужу
Хамаа бүхий үг Хүннү, Сяньби, Табгач
Төрөл Овог, аймаг
Цаг үе III - VI зуун
Угсаа Монгол хэлтэн
Бүс нутаг Монгол орон, Төв Ази, Дорнод Туркестан

Жужан

Монгол орон, Төв Азийн эртний сурвалжит ард түмэн, монгол хэлт нүүдэлчин аймаг

Эртний хятад нэг сурвалжид Жужан улсыг Хүннүгийн тусдаа салбар үүсгэн байгуулсан. Хятадын Вэй, Цзинь улсын (220-317) үед хүннүчүүд хэдэн зуун овог (було/бүлэг) болж бутарсан бөгөөд овог болгон тусдаа нэр, хочтой байв. Тэдний нэг нь жужанчууд юм. Жужан нарыг хүннүчүүдээс гаралтай болохыг шууд зааж байна. Табгачийн Вэй улсын түүхэнд Жужаны хаадын өвөг боол байсан, 260-270 оны орчим дээрэм хийж явсан Табгачийн цэрэгт баригдсан тус боолыг эзэн нь Мугулюй гэж нэрлэсэн тухай өгүүлдэг. 308-316 оны үед Мугулюй зугтаж өөрийн гэсэн овогтой болж, Туньтулинь (Чуньтулинь, Тутуклиут) аймгийг түшжээ. Түүний хүү Чэлухуйн (車鹿會, Чаругуй) үед овгоо Жужан (柔然 < *ńu-ńan < *Нирун) гэж нэрлэжээ. Энэхүү “Жужан/Жоужань” гэсэн нэр бол монгол хэлний “нуруу” хэмээх утгатай “Нирун” гэсэн үг мөн гэж Г.Сүхбаатар анх тайлбарласан. 1301-1311 оны хооронд бичигдсэн Судрын чуулганд гардаг Нирун гэсэн нэр болохыг эрдэмтэд тогтоосон. Жужан (Нирун)-ы нэг нэр Датань бас Таньтань гэдэг, Хүннүгийн салаа гэсэн мэдээ байдаг. Энэ Датань/Таньтань бол хожмын Татар аймаг юм. Жужан (Нирун)-ыг монгол эрдэмтэд XI-XIII зууны язгуурын монголчууд мөн гэж үздэг. Европын эрдэмтэд харин Жужан бол 558 онд Византийн нийслэл Константинопольд элчээ илгээж, Византии улстай харилцаа тогтоосон Авар мөн гэдэг.
    308-316 оны үед зуугаад хүн цуглуулж чадсан Мугулюйн хүү Чаругуйн үед Жужаны хүн ам, овгийн тоо нэмэгджээ. Чэлухуйн 5-р үе ах дүү Пихоуба, Вэньгэти нарын үед (376 оны орчим) Жужан улс хоёр хуваагджээ. Пихоуба, Вэньгэти нарын төрөл садны тоо хэдэн зууд хүрч тэднийг янз бүрийн овогт хуваасан мэдээ байдаг. 414 онд Жужан улс хоёр талцаж өвөр зуураа байлдсан билээ. Нэг тал нь 8 мянган цэрэгтэй байжээ. Жужаныг их хүчээр 429 онд довтолсон Тобагийн хаанд Жужаны харьяат 3 буман иргэн бууж өгсөн мэдээ байна. 480-490 онд хамаарах мэдээгээр Алтай руу 1 буман өндөр тэрэгтнүүд нүүж явсан байдаг. Эндээс харвал Жужан улс хүн ам олонтой байсан ба түүнд Хүннүгийн адил олон хэлийн, янз бүрийн угсаатнууд багтаж байв. Улсын хүн амын зонхилох цөмийг монгол хэлт Мугулюй (Монгол), Жужан/Жоужань (Нирун), Датань/Таньтань (Татар), Туньтулинь (Чуньтулинь, Дута'уд/Тутуклиут), Авар (Ухуань), Жибаежи (Йер Байырку), Эрмянь (Найман?), Афугань (Авга), Дидоуюй (Татабы?), Хэлоу, Пуложу бүрдүүлж байв. Мөн Динлиний удмын Фуфуло, Уйгур зэрэг өндөр тэрэгтэн аймгууд, Ашина-түрэг зэрэг олон аймгийн хүн ард Жужан (Нирун)-д харьяалагдаж байв. Үе үе тэдний эрхшээлд Хятан (Кидан), Кумоси нарын монгол хэлтэн аймгууд орох явдал байсан.
     Ашина-түрэгийн 552 оны довтолгооны улмаас хүч нь буурах болсон Жужан улс 555 оны орчим бутарч мөхсөн гэж үздэг. Жужаны Дэншуцзы хаан 1000 (3000) гаруй хүнээ дагуулан Баруун Вэй улсад хоргоджээ. Гэтэл Түрэгийн Мухань хаан Баруун Вэй улсад байн байн элч илгээн, нийслэлд нь байсан жужанчуудыг хядахыг шаардсаар байсан учир Вэй улсын Табгач Ко хаан Юйвэнь аймгийн Чжоу вэнь хатны ятгалгаар 3000 гаруй жужан хүнийиг эзний хамт хүлэн, Түрэгийн элчинд өгөхөд 16 нас хүрээгүй хүүхдийг амьд үлдээн бусдыг нь Чанань (Шэньси, Сиань) Цинмэнь хаалганы гадна яргалж хороосон байна. Ийнхүү Төв Ази, Монгол оронд 7-8 зуун жил үргэлжлэн тогтож байсан монгол хэлт угсаатуудын төр улсын уламжлал тасарч, 310 гаруй жил үргэлжилсэн түрэг угсаатнуудын төр ёсны уламжлал эхэллээ. Түрэг угсаатны ноёрхол эхэлсэн ч хуучин Жужаны хаант улсын хүн амын үндсэн хэсгийг бүрдүүлж байсан монгол хэлт аймгуудын олонх нь уугуул нутагтаа сууж түүх сударт Гучин Татар нэрээр алдаршиж түрэг, уйгурчуудын толгойлсон төр улсуудын чухал бүрэлдэхүүн хэсэг болсоор хэдэн зууныг өнгөрөөгөөд IX зууны II хагасаас дахин хүчирхэгжиж Төв Ази, Монгол орны газар нутгийг бүхэлд нь эзлэн суух болсон билээ. (Б.Батсүрэн)

Ашигласан ном зохиол

Лян улсын судар (хятад хэлээр)
Вэй улсын судар (хятад хэлээр)
Сун улсын судар (хятад хэлээр)
Таскин В.С. Материалы по истории древних кочевых народов группы дунху. М., 1984
Сүхбаатар Г. Монгол Нирун улс (330 орчим-555 он). УБ., 1992
Сүхбаатар Г. Монголын түүхийн дээж бичиг. Тэргүүн дэвтэр. УБ., 1992
Дэлгэржаргал П. Монголчуудын угсаа гарвал. УБ., 2005
Хандсүрэн Ц. Жужаны хаант улс ба түүхийн зарим судалгаа. УБ., 2005
Батсүрэн Б. VI-X зууны монгол аймгууд (Түүх-угсаа гарвалын шинжилгээ). Түүхийн ухааны доктор (Ph.D)-ын зэрэг горилсон бүтээл. УБ., 2012
Батсүрэн Б. Монголчуудын уг гарвал. Танин мэдэхүйн цуврал-3. УБ., 2015

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол