Өөлдийн ноёдын уг эх (түүх) сурвалжид гарч буй тус хошууны нутагт холбогдох мэдээ. (Ц.Цэрэндорж. Өөлдийн ноёдын уг эх (түүх). Улаанбаатар, 2010)

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганд хавсарган захируулсан өөлдийн хойт хошуу, Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт засгийн хошуу, Цэцэрлэг мандлын аймгийн Баянбайшир уулын хошуу, Цэцэрлэг мандлын аймгийн Батцэнгэл уулын хошуу, Бишрэлт бэйсийн хошуу, Өөлд бэйсийн хошуу
Төрөл Хошуу
Цаг үе 1703-1927 он
Хэний хаанчлалын үед Энх-Амгалан
Анхны засаг ноён Засаг, төрийн жүн ван Равдан
Удам Зүүнгарын цорос язгууртан Хархул догшин ноёны хүү Мэргэн дайчины хүү Данжин хошуучийн хүү Дугарын хүү
Харьяалал Сайн ноёны аймаг
Байгуулагдсан он цаг 1703
Татан буугдсан он цаг 1927
Манжийн үеийн нэршил (1691-1911) Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы хавсарган захируулсан өөлдийн хойд хошуу
Богд хаант Монгол улсын үеийн нэршил (1911-1923) Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт засгийн хошуу
1923 оноос хойш (1923-1931) Цэцэрлэг мандлын аймгийн Баянбайшир уулын хошуу, Цэцэрлэг мандлын аймгийн Батцэнгэл уулын хошуу
Анх байгуулагдах үеийн сумны тоо 1 сум, 27 отог урианхай (1749 оноос хойш 17 отог)
1918 оны хүн амын тоо Өрх – 577. Эрэгтэй – 1413 (үүнээс тайж – 42, хамжлага ард – 257, лам банди – 443, сумны албат эр – 622, сул эр – 49). Эмэгтэй – 1368. Нийт – 2781.
Одоогийн Архангай аймгийн Өлзийт сум
Хошууны дотор байсан сүм хийд Өөлд бэйсийн хүрээ (1797)
Сүүлчийн засаг ноён Бадамгарав

Бишрэлт засгийн хошуу (Сайн ноёны аймаг)

Чин улсын үеийн Халхын Сайн ноён аймгийн хошуу

    Тус хошуу нь зүүнгарын Галдан бошогт хааны шадар жанжин Равдангийн харьяат ард иргэдээс бүрдсэн юм. 1696 онд Зүүнгарын цэрэг Зуунмодны газар Чин улсын цэрэгтэй байлдан дарагдаад бутран сарнихад Равдан харьяат цэрэг ардаа захиран Галдан бошогтоос салан явж Алтайн газар Чин улс болон зүүнгарын Цэвээнравдан хоёрын дунд нутаглан явж байжээ. 1702 онд Чин улсад дагаар орсонд Равданг төрийн жүн ван өргөмжилж, 1703 онд засаг өргөмжлөн харьяат ардыг нэгэн хошуу болгон Түйн голд суулгажээ. Мөн тэр онд нас барсанд түүний ахмад хүү Цэрэнванбуд төрийн жүн вангийн хэргэмийг залгамжлуулж, төрийн гэгэд холбон эфү болгон Бээжинд суулгав. 1726 онд түүний дүү Сэвдэнванбугийн хамтаар хоёр засаг болгон харьяат ардыг захируулахаар Түйн голд илгээжээ. 1729 онд Цэрэнванбуг нас барсанд түүний дүү Сэвдэнванбу түүний хэргэмийг залгамжлан хоёр хошууг нэгтгэн захирав. 1732 онд Зүүнгарын цэрэг Халхад довтлон ороход тус хошууны ардыг Халх голд нүүлгэн суулгав. 1761 онд Халх голоос нүүлгэн Сайн ноён аймагт хавсарган захируулав. Үүнээс гадна тус хошууны ноёд нь Тагна уул, Хэмчиг голоор нутаглах 27 отог урианхай нарыг (тувачууд) захирч байсан бөгөөд 1749 онд Цэрэнванбугийн хүү Дамбайг засаг болгож, тусдаа хошуу болгоход 10 отгийг түүнд өгч захируулсан ба үлдсэн 17 отог нь тус хошууны засагт захирагдаж байв. Энэ нь одоогийн ОХУ-ын Тува улсын Чеди-Холь, Чөөн Хемчик, Өвүр, Бай-Тайга, Мөнгүн-Тайга кожуунууд (хошууд) болно. Тус хошууны нутаг нь зүүнш Орог тэн, өмнөш Харгат, баруун Гажит, хойш Хөх хошуу, зүүн хойш Хар чулуут, баруун хойш Зурамтай, зүүн өмнөш Өгий нуур, баруун өмнөш Зурамтай голд нийлжээ. 1911 онд Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглахад тус хошууны засаг ноён Бадамгаравт үе улиран Бишрэлт засаг цол хүртээсэн тул үүнээс хойш тус хошууг Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт засгийн хошуу хэмээн нэрийдэх болов. 1921 онд тус хошууны харьяат Хэмчиг голын 17 отог урианхайчууд нь Тагна Тува улсын бүрэлдхүүнд оров. 1923 оны засаг захиргааны шинэчлэлээр тус хошууг Цэцэрлэг мандлын аймгийн Баян Байшир уулын хошуу хэмээн өөрчлөн нэрийдэж, Жаргалант, Өлзийт, Хайрхан хэмээх 3 сумтай болгожээ. 1927 онд жижиг хошуудыг татан буулгаж нэгтгэхэд тус хошууг мөн Цэцэрлэг мандлын аймгийн Дулаанхан уулын хошуу, Цонхайлин уулын хошуутай нэгтгэж Батцэнгэл уулын хошуу хэмээн өөрчлөн нэрлэжээ. 1931 оны засаг захиргааны өөрчлөлтөөр тус хошууны хуучин нутаг нь одоогийн Архангай аймгийн Өлзийт сумын нутагт багтан оржээ. (Б.Нацагдорж)

Засаг ноёдын үе залгамжлал

Равдан

Засаг, төрийн жүн ван

1703

Цэрэнванбу

Засаг, төрийн жүн ван эфү

1703-1728

Сэвдэнванбу

Засаг, төрийн жүн ван эфү

1729-1748

Пунцаг

Засаг, хошууны бэйс

1749-1778

Намжил

Засаг, хошууны бэйс

1778-1788

Цэрэндорж

Засаг, хошууны бэйс

1788-1791

Пунцаг

Засаг, хошууны бэйс

1791-1815

Доржбал

Засаг, хошууны бэйс

1815-1817

Чагдаржал

Засаг, хошууны бэйс

1817-1878

Дагдандорж

Засаг, хошууны бэйс

1879-1903

Сандагдорж

Засаг, бэйлийн зэрэг, хошууны бэйс

1907-1918

Бадамгарав

Засаг, хошууны бэйс

1918-1923

Бишрэлт засгийн хошууны газрын зураг

Ашигласан ном зохиол

Jang Mu jokiyaba. Namyun, Banzaraγča mongγolčilaba. Mongγol-un qosiγu nutuγ-un temdeglel (dumda). Ündüsüten-ü keblel-ün qoriy-a. 1990

Майский И. Современная Монголия. Иркутск, 1921.

Сономдагва Ц. Монгол улсын засаг, захиргааны зохион байгуулалтын өөрчлөлт, шинэчлэл. Улаанбаатар, 1998. 

Шархүү Цэ. Дөрвөн аймгийн засаг хошуудын засаг ноёдын товч шастир. // Mongoru kenkyukai. Osaka, 1984. Vol.7, т.119-207. 

Оюунжаргал О. Манж Чин улсаас монголчуудыг захирсан бодлого. (ойрадуудын жишээн дээр). Улаанбаатар, Арвинсудар. 2009. т.133-139. 


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол