Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Асиани, Пасиани
Хамаа бүхий үг Юэчжи, Хүннү
Төрөл Овог, аймаг
Цаг үе НТӨ III зуунаас НТ IV зуун
Угсаа Энэтхэг-европ хэлтэн
Бүс нутаг Төв Ази, Дорнод Туркестан

Усунь

Энэтхэг-европ хэлт угсаатан

Усунь (烏孫) бол Хүннүгийн баруун хилд, тохар хэлт Юэчжитэй хөрш оршиж байсан жижиг улс байжээ. Юэчжийн эзэн тэднийг нэг удаа гэнэт довтолж Усуний эзэн Наньдоумиг (Наньдоу ван) хорооход харьяат хүмүүс нь Хүннү улс руу зугтжээ. Усуний түшмэл Буцзи сихоу (ябгу) мөн Наньдоу вангийн балчир хүү Куньмо (Куньми)-г авч Хүннүд зугтаж иржээ. Шаньюйн дэргэд өссөн Усуний Куньмо/Куньми хожим Хүннүгийн цэрэг зэвсгийн тусламжтайгаар Юэчжи нарыг мөшгөн довтолж Или-Долоон голын сав газар хүрсэн юм. Юэчжийг хөөж явуулсан усуньчууд Долоон голд бүрмөсөн суурьшиж өөрсдийн улсыг байгуулжээ. Сүүл үеийн судалгаагаар тэд энэтхэг-европ хэлний тохар хэлтэн ард түмэн болох нь тогтоогдсон. Эртний грек сурвалжид скифийн нэг бүлэг ард түмэнг “Асиани” гэж тэмдэглэжээ. Страбоны (НТӨ 64/63 - НТ 24) “Газарзүй”-д Яксарт (Сырдарья)-ын нөгөө эргийн мужуудад “Асиани” (’Ασιαοί, Пасиани) нар нутаглана гэж, Помпей Трог (НТӨ I- НТ I)-ийн “Удиртгал (Prologus)”-д “Asiani” нь Бактри, Согдийг эзэлсэн скиф аймгийн нэгээр дурдагдсан байдаг. Энэхүү Асиани (’Ασιαοί, Asiani)-г хятад сурвалжийн Усунь мөн гэдэг. Усунь нэрийг тэмдэглэсэн эртний хятад утга үсгийн дуудлагыг *âswin гэж сэргээсэн К.И.Бэквит энэ бол Aśvin (Морьтон) гэсэн үг хэмээн үзсэн. Хүннүгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг ашиглан Юэчжийг Долоон голоос хөөсөн усуньчууд бүр хожим Жужан (Нирун) улсын үе хүртэл уул нутагт оршиж байсан юм. Жужан улс 402-423 оны хооронд Усунийг хэдэнтэй довтолж нутгаас нь шахаж эхэлжээ. НТ 423 оны довтолгооноор жужан нарт түрэгдсэн усуньчууд Памирыг давж Баруун Туркестанд очжээ.
    Хань улсын элч Чжан Цянийг НТӨ 117 онд Усуньд очих үед Лаошань шаньюйн дэргэд өсч өндийсөн Куньми өтөлж хөгширсөн байжээ. Тэр арваад хүүтэй. Тэд нараас Далу нэртэй нэг хүү нь удирдах авьяастай нэгэн байв. Тэр түм гаруй морин цэрэг захирч тусдаа нутаглаж байв. Улсын эзний суурь залгах Куньмогийн ахмад хүү эрт өнгөрсөн ч хүүд нь бас түмэн морьт цэрэг өгч Далугаас хол суулгасан Куньмо өөртөө мөн түмэн морьт цэрэг авч үлдсэн байна. Усунь нь Хүннүгийн адил засаг захиргааны хуваарь авч хэрэгжүүлсэн нь эндээс харагдана. Усуний мэдэлд усунь нараас гадна сак, юэчжи аймгийн үлдэгдэл захирагдаж байжээ. НТ I зууны үед холбогдох баримтаар Усунь 120 мянган өрхийн 630 мянган хүн амтай Төв Ази, Дундад Азийн зааг дахь томоохон улс төрийн хүчин байв. Адуу мал ихтэй, яг хүннү нар шиг нүүдэлчид гэгдэх усунь нарын баян этгээд нь 4-5 мянган толгой адуутай гэж эртний хятад сурвалжид тэмдэглэдэг.
    НТӨ II-I зууны үед хүчирхэгжсэн Усуний хүч чадал НТӨ I зууны дунд үеэс дотоодын хямрал тэмцэл, Хүннүгийн Чжи Чжи шаньюйн довтолгооны улмаас аажмаар буурч эхэлжээ. Сяньби улс байгуулагдах үед Усунь бүр дорой буурай улсын хэмжээнд хүрчээ. Гэвч усунь нарт эцсийн цохилтыг жужанчууд 423 оны орчим өгч тэд Памир, Баруун Туркестанд очиж суурьшиж бусад угсаатнуудын дунд сураг алдарчээ. (Б.Батсүрэн)

Ашигласан ном зохиол

Түүхийн тэмдэглэл (хятад хэлээр)
Түрүү Хан улсын түүх (хятад хэлээр)
Страбон. Газарзүй, XI, 8, 2
Марк Юниан Юстин. Помпей Трог “Филиппийн түүх”-ийн товчоон
Н.Я.Бичурин. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Том 2. М-Л., 1950
Pulleyblank E.G. The Wu-sun and Sakas and the Yüeh-chih migration // Bulletin of the School of Oriental and African Studies. Vol. 33, No1, 1970. тал 154-160
Сүхбаатар Г. Хүннү нарын аж ахуй, нийгмийн байгуулал, соёл, угсаа гарвал (МЭӨ IV-МЭ II зуун). УБ., 1980
Beckwith I.C. Empires of the Silk Road. A History of Central Eurasia from the Bronze Age to Present. Princeton University Press, 2009

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол