Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы зүүн гарын зүүн этгээдийн хошуу, Сайн ноён хан аймгийн Жонон засгийн хошуу, Цэцэрлэг мандлын аймгийн Хүрээмарал уулын хошуу, Жонон гүнгийн хошуу
Төрөл Хошуу
Цаг үе 1691-1931 он
Хэний хаанчлалын үед Энх-Амгалан
Анхны засаг ноён Засаг, тэргүүн зэргийн тайж Ванчиг
Удам Түмэнхэн сайн ноёны хоёрдугаар хүү Данзан ламын хүү Сэржим дайчин хошуучийн хүү Дэгдээхэй мэргэн ахайн хүү
Харьяалал Сайн ноёны аймаг
Байгуулагдсан он цаг 1691
Татан буугдсан он цаг 1931
Манжийн үеийн нэршил (1691-1911) Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы зүүн гарын зүүн этгээдийн хошуу
Богд хаант Монгол улсын үеийн нэршил (1911-1923) Сайн ноён хан аймгийн Жонон засгийн хошуу
1923 оноос хойш (1923-1931) Цэцэрлэг мандлын аймгийн Хүрээмарал уулын хошуу
Анх байгуулагдах үеийн сумны тоо 2 сум
1918 оны хүн амын тоо Өрх – 888. Эрэгтэй – 2480 (үүнээс тайж – 251, хамжлага ард – 433, лам банди – 610, сумны албат эр – 1013, сул эр – 173). Эмэгтэй – 2056. Нийт – 4536.
Одоогийн Баянхонгор аймгийн Хүрээмарал, Баянбулаг, Гурванбулаг сумд
Хошууны дотор байсан сүм хийд Өвгөн хүрээ (1790)
Сүүлчийн засаг ноён Пүрэвжав

Жонон засгийн хошуу (Сайн ноёны аймаг)

Чин улсын үеийн Халхын Сайн ноён аймгийн хошуу

    Халхын зүүн гарын сайн ноён Жамбын ойр төрлийн тайж Дэгдэхэй мэргэн ахай халхын зүүн гарын дотор харилцан муудсан учир 1687 онд албат ардаа аван Засагт хаан Шарыг түшээр одсоныг Түшээт хаан Чахундорж нарын цэрэг нэхэн хөөж Засагт хаан Шарын хамт хороожээ. 1688 онд түүний хүү Ванчиг Сайн ноён Жамба нарыг дагалдан Чин улсад дагаар оров. 1691 онд Долнуурын чуулганд бараалхаар ирсэнд түүний эцэг Дэгдэхэй мэргэн ахай хилсээр хороогдсон учрыг гаргаж, засаг улсад туслагч гүн өргөмжилжээ. 1696 онд жанжин Фиянгүгийн ангид багтан зүүнгарын цэрэгтэй байлдаж явав. 1723 онд нас барсанд ахмад хөвүүн Жамцанд засаг, улсад туслагч гүнгийн хэргэмийг залгамжлуулжээ. Тус хошууны нутаг нь зүүнш Хонх, өмнөш Мухар гашуун, баруунш Голын тал, хойш Хар ус, зүүн хойш Хацавчийн эх, баруун хойш Сайр ир, зүүн өмнөш Хүйтэн толгой, баруун өмнөш Уушиг хүрчээ. 1911 онд Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглахад тус хошууны засаг ноён Пүрэвжавт үе улиран Жонон засаг цол хүртээсэн тул тус хошууг үүнээс хойш Сайн ноён хан аймгийн Жонон засгийн хошуу хэмээн нэрийдэх болжээ. 1923 оны засаг захиргааны шинэчлэлээр тус хошууг Цэцэрлэг мандлын аймгийн Хүрээмарал уулын хошуу хэмээн өөрчлөн нэрийдэж, Баянбулаг, Гурванбулаг, Ноён хайрхан, Тэгш, Буянт, Хөхнуур, Цорж уул, Эрдэнэмандал зэрэг 7 сумтай болгожээ. 1931 оны засаг захиргааны шинэчлэлээр хуучин аймаг хошуудыг татан буулгахад тус хошууны хуучин нутаг нь одоогийн Баянхонгор аймгийн Хүрээмарал, Баянбулаг, Гурванбулаг сумдын нутагт багтан оржээ. (Б.Нацагдорж)

Засаг ноёдын үе залгамжлал

Ванчиг

Засаг, улсад туслагч гүн

1691-1723

Жамцан

Засаг, улсад туслагч гүн

1723-1745

Батмөнх

Засаг, улсад туслагч гүн

1745-1755

Дамбажанцан

Засаг, улсад туслагч гүн

1756-1790

Лувсандорж

Засаг, улсад туслагч гүн

1790-1797

Цэвээнжав

Засаг, улсад туслагч гүн

1798-1807

Жамсранжав

Засаг, улсад туслагч гүн

1808-1858

Равдандорж

Засаг, улсад туслагч гүн

1858-1881

Сономдаш

Засаг, улсад туслагч гүн

1881-1897

Пүрэвжав

Засаг, улсад туслагч гүн

1897-1923

 

 

Ашигласан ном зохиол

Jang Mu jokiyaba. Namyun, Banzaraγča mongγolčilaba. Mongγol-un qosiγu nutuγ-un temdeglel (dumda). Ündüsüten-ü keblel-ün qoriy-a. 1990

Майский И. Современная Монголия. Иркутск, 1921.

Сономдагва Ц. Монгол улсын засаг, захиргааны зохион байгуулалтын өөрчлөлт, шинэчлэл. Улаанбаатар, 1998. 

Шархүү Цэ. Дөрвөн аймгийн засаг хошуудын засаг ноёдын товч шастир. // Mongoru kenkyukai. Osaka, 1984. Vol.7, т.119-207. 


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол