Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы дундад дахь умард хошуу, Сайн ноён хан аймгийн Хошууч мэргэн засгийн хошуу, Цэцэрлэг мандлын аймгийн Отгон хайрхан уулын хошуу, Хантайшир уулын аймгийн Отгон хайрхан уулын хошуу
Төрөл Хошуу
Цаг үе 1692-1931 он
Хэний хаанчлалын үед Энх-Амгалан
Анхны засаг ноён Засаг, тэргүүн зэргийн тайж Норовжав
Удам Түмэнхэн сайн ноёны ахмад хүү Зодов сэцэн ноёны гуравдугаар хүү Соном хошууч ноёны хүү Убадагийн хүү
Харьяалал Сайн ноёны аймаг
Байгуулагдсан он цаг 1712
Татан буугдсан он цаг 1931
Манжийн үеийн нэршил (1691-1911) Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы дундад дахь умард хошуу
Богд хаант Монгол улсын үеийн нэршил (1911-1923) Сайн ноён хан аймгийн Хошууч мэргэн засгийн хошуу
1923 оноос хойш (1923-1931) Цэцэрлэг мандлын аймгийн Отгон хайрхан уулын хошуу, 1929 оноос хойш Хантайшир уулын аймгийн Отгон хайрхан уулын хошуу
Анх байгуулагдах үеийн сумны тоо 1 сум
1918 оны хүн амын тоо Өрх – 1809. Эрэгтэй – 2984 (үүнээс тайж – 208, хамжлага ард – 447, лам банди – 1782, сумны албат эр – 435, сул эр – 112). Эмэгтэй – 2799. Нийт – 5773.
Одоогийн Завхан аймгийн Улиастай, Отгон сумд бүтнээр, Цагаанчулуут, Цагаанхайрхан сумдын зарим хэсэг
Хошууны дотор байсан сүм хийд Дуутын хүрээ (1700), Халтарын хүрээ (1860), Яруугийн хүрээ (1867)
Сүүлчийн засаг ноён Дашзэвэг

Хошууч мэргэн засгийн хошуу (Сайн ноёны аймаг)

Чин улсын үеийн Халхын Сайн ноён аймгийн хошуу

    Халхын зүүн гарын Түмэнхэн сайн ноёны ахмад хүү Зодов сэцэн ноёны угсааны Норовжавын эцэг Баму нь угтаа Халхын хойт замын баруун гарын баруун этгээдийн хойтох хошууг захирч байжээ. Тус хошууны анхны засаг Тод эрдэнэ ноёны үрчилсэн хүү дотоод сайд болж Чин улсын нийслэл Бээжин хотноо сууж байгаад Бамуг нас барсны дараагаар эцгийнхээ засгийн тушаалыг залгажлахаар ирсэн тул 1712 онд Бамугийн хүү Норовжавын засаг, тэргүүн зэргийн тайж өргөмжлөн тус хошуунаас салгаж тусдаа хошуу болгожээ. Норовжав цэргийн хэрэг зүтгэсэн тул 1736 онд улсад туслагч гүн өргөмжилжээ. Норовжав 1739 онд нас барсанд түүний ахмад хүү Дамбадоржид засаг улсад туслагч гүнгийн хэргэмийг залгамжлуулав. Тус хошууны нутаг нь зүүнш Хар ус, өмнөш Буянт гол, баруун Голын тал, хойш Буянт голын эх, зүүн хойш Бумбат, баруун хойш Баянбулаг, зүүн өмнөш Элстэй, баруун өмнөш Дэлгэр булан хүрчээ. 1911 онд Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглахад тус хошууны засаг ноён Дугаржавт үе улиран хошууч мэргэн засаг цол хүртээсэн тул тус хошууг үүнээс хойш Сайн ноён хан аймгийн Хошууч мэргэн засгийн хошуу хэмээн нэрийдэх болов. 1923 оны засаг захиргааны өөрчлөлтөөр тус хошууг Цэцэрлэг мандлын аймгийн Отгон хайрхан уулын хошуу хэмээн өөрчилж, Баянзүрх, Биндэр, Буянт, Гол арц, Наран, Тэргүүн-Агт, Сант, Чандмань зэрэг 8 сумтай болгов. 1929 онд хуучин Засагт хан аймгаар байгуулсан Хантайшир уулын аймагт шилжүүлэн захиргав. 1931 оны засаг захиргааны шинэчлэлээр тус хошууны хуучин нутаг нь одоогийн Завхан аймгийн Улиастай, Отгон, Цагаанчулуут, Цагаанхайрхан сумдын нутагт багтан оржээ. (Б.Нацагдорж)

Засаг ноёдын үе залгамжлал

Норовжав

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1712-1739

Дамбадорж

Засаг, улсад туслагч гүн

1740-1743

Гончиг

Засаг, улсад туслагч гүн

1744-1785

Содномбалжирдорж

Засаг, улсад туслагч гүн

1786-1823

Гүрсэд

Засаг, улсад туслагч гүн

1824-1855

Эрхэмжаргалан

Засаг, бэйсийн зэрэг улсад туслагч гүн

1856-1885

Өлзийтөмөр

Засаг, бэйсийн зэрэг улсад туслагч гүн

1886-1893

Дугаржав

Засаг, бэйлийн зэрэг улсад туслагч гүн

1894-1912

Ядамжав

Засаг, улсад туслагч гүн

1913-1917

Дашзэвэг

Засаг, бэйсийн зэрэг, улсад туслагч гүн

1918-1923

Ашигласан ном зохиол

Jang Mu jokiyaba. Namyun, Banzaraγča mongγolčilaba. Mongγol-un qosiγu nutuγ-un temdeglel (dumda). Ündüsüten-ü keblel-ün qoriy-a. 1990

Майский И. Современная Монголия. Иркутск, 1921.

Сономдагва Ц. Монгол улсын засаг, захиргааны зохион байгуулалтын өөрчлөлт, шинэчлэл. Улаанбаатар, 1998. 

Шархүү Цэ. Дөрвөн аймгийн засаг хошуудын засаг ноёдын товч шастир. // Mongoru kenkyukai. Osaka, 1984. Vol.7, т.119-207. 


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол