Монголын түүхийн тайлбар толь

А Б В Г Д Е Ё Ж З И К Л М Н О Ө П Р С Т У Ү Ф Х Ц Ч Ш Э Ю Я

Итгэмжит засгийн хошуу (Сайн ноёны аймаг)

Итгэмжит засгийн хошууны сүүлчийн засаг ноён, хатан баатар ван Магсаржав

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг	Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы дундад адгийн хошуу, Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит засгийн хошуу, Цэцэрлэг мандлын аймгийн Намнан уулын хошуу, Итгэмжит бэйсийн хошуу
Төрөл	Хошуу
Цаг үе	1692-1931 он
Хэний хаанчлалын үед	Энх-Амгалан
Анхны засаг ноён	Засаг, тэргүүн зэргийн тайж Арьяа
Удам	Түмэнхэн сайн ноёны аравдугаар хүү Жинадагшид ноёны хүү Чагбидар далай сэцэн ноёны хүү Бунийн хүү
Харьяалал	Сайн ноёны аймаг
Байгуулагдсан он цаг	1692
Татан буугдсан он цаг	1931
Манжийн үеийн нэршил (1691-1911)	Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы дундад адгийн хошуу
Богд хаант Монгол улсын үеийн нэршил (1911-1923)	Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит засгийн хошуу
1923 оноос хойш (1923-1931)	Цэцэрлэг мандлын аймгийн Намнан уулын хошуу
Анх байгуулагдах үеийн сумны тоо	1 сум
1918 оны хүн амын тоо	Өрх – 1588. Эрэгтэй – 5499 (үүнээс тайж – 246, хамжлага ард – 918, лам банди – 763, сумны албат эр – 1507, сул эр – 2065). Эмэгтэй – 1120. Нийт – 5499.
Одоогийн	Хөвсгөл аймгийн Тариалан сум, Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сум
Хошууны дотор байсан сүм хийд	Намнангийн хүрээ – Жанжин гүнгийн хүрээ (1785)
Сүүлчийн засаг ноён	Магсаржав

Итгэмжит засгийн хошуу (Сайн ноёны аймаг)

Чин улсын үеийн Халхын Сайн ноён аймгийн хошуу

Халхын зүүн гарын Түмэнхэн сайн ноёны аравдугаар хүү Жинадагшид ноёны хүүхдүүд 1688 онд зүүнгарын цэргийн хөлөөс зайлан Сэлэнгэ мөрөн өөд шилжин сууж байгаад 1689 оны эхээр Галдан бошогт хаанд дагаар оржээ. 1690 онд зүүнгарын цэрэг Улаанбутангийн газар дайнд ялагдан ухрахад Жинадагшид ноёны хүү Чагбидар далай сэцэн ноёныг хотогойдын Гэндэн дайчин довтолсонд албат иргэд нь сарнин бутарч Далай сэцэн ноён удалгүй нас барсан тул албат харьяатыг нь түүний дүү Самжид хүндлэн мэргэн дайчин тэргүүлэн Чин улсад дагаар оржээ. Гэвч Чагбидар далай сэцэн ноёны түшмэл Арслан үй зайсан Самжид хүндлэн мэргэн дайчин дарлаж буй учир Чагбидар далай сэцэн ноёны ач Арьяаг тусгай засаг хошуу болгохыг айлтгасанд зөвшөөрч, Арьяаг засаг тэргүүн зэргийн тайж болгон хошуу захируулав. 1688-1696 оны хооронд дайн самуунтай үед том жижиг олон байлдаанд оролцож дадлагажиж туршлагажсан учир хотогойдын засаг Бүүвэй бэйл урианхайг байлдан дагуулахад Арьяа болон Самжидын захирсан хоёр хошууны цэргийг цохон гаргуулж байв. Арьяа 1715 онд нас барсанд түүний хүү Гэмпил засаг, тэргүүн зэргийн тайжийн хэргэмийг залгамжлуулав. Цэрэг дайны хэрэгт хүчин зүтгэсэн тул 1732 онд улсад туслагч гүн өргөмжилж, 1737 онд дэвшүүлэн улсын түшээ гүн болгожээ. Тус хошууны нутаг нь зүүнш Хөтөл булаг, өмнөш Нарийн түлбэр, баруунш Хөвсгөл, хойш Бэлчир уул, зүүн хойш Хайлантай, баруун хойш Бага одос, зүүн өмнөш Хардух хүрч баруун талдаа Засагт хан аймаг, зүүн талдаа Түшээт хан аймаг лугаа зах нийлнэ. 1911 онд Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглахад тус хошууны засаг ноён Ганжууржавт үе улиран Итгэмжит засаг цол хүртээсэн тул үүнээс хойш тус хошууг Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит засгийн хошуу хэмээн нэрийдэх болжээ. 1922 онд тус хошууны ард иргэд засаг Цогт-Очирыг харгис хэмээн огцруулж, тус хошуунаас салган байгуулсан Хатан баатар чин вангин хошуунд нэгтгэж өгөхийг хүссэнд ёсоор болгож, 1923 оны засаг захиргааны шинэчлэлээр тус хошууг Цэцэрлэг мандлын аймгийн Намнан уулын хошуу хэмээн нэрлэж, Баярт, Дэлгэр, Жаргалант, Наран, Норовлин, Эрдэнэт гэх 6 сумтай болгожээ. 1931 оны засаг захиргааны өөрчлөлтөөр хошуудыг татан буулгахад тус хошууны нутаг нь одоогийн Хөвсгөл аймгийн Тариалан сум болон Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын нутагт багтан оржээ. (Б.Нацагдорж)

Засаг ноёдын үе залгамжлал

Арьяа	Засаг, тэргүүн зэргийн тайж	1692-1715
Гэмпил	Засаг, тэргүүн зэргийн тайж, улсад туслагч гүн, улсын түшээ гүн	1715-1749
Гүнгэдондан	Засаг, улсын түшээ гүн	1749-1770
Дансран	Засаг, улсын түшээ гүн	1770-1782
Цэвээндаш	Засаг, улсын түшээ гүн	1782-1813
Балжин	Засаг, улсын түшээ гүн	1813-1825
Цэрэнжав	Засаг, улсын түшээ гүн	1825-1867
Ганжууржав	Засаг, улсын түшээ гүн	1867-1912
Магсаржав	Засаг, улсын түшээ гүн	1912-1914
Цогт-Очир	Засаг, хошууны бэйс	1914-1922
Магсаржав	Засаг, хошой чин ван	1922-1923