Халхын зүүн гарын Түмэнхэн сайн ноёны аравдугаар хүү Жинадагшид ноёны хүү Самжид хөндлөн мэргэн дайчин 1688 онд зүүнгарын Галдан бошогт хааны цэрэг довтлон ирэх үест өөрийн ах Чагбидар далай сэцэн ноёныг дагалдан Сэлэнгэ мөрний зүг зайлан сууж байгаад 1689 оны эхээр Галдан бошогтод дагаар оржээ. 1690 онд зүүнгарын цэрэг Улаанбутангийн газар хүнд хохирол амсч Ховдын зүг ухран одсонд зав чөлөө олон харьяат ардыг аван Чин улсад дагаар ирсэн засаг, тэргүүн зэргийн тайж өргөмжлөн хошуу захируулав. 1712 онд нас барсанд түүний хүү Гэндэн засаг тэргүүн зэргийн тайжийн хэргэмийг залгамжлав. Хотогойдын засаг Бүүвэй бэйл Тагна урианхайг байлдан дагуулахад хэрэглэх цэргийн тоонд Гэндэнгийн хошууны цэргийг байлдахад сайн хэмээн тусгайлан шилж авч байв. 1725 онд Сайн ноёны аймгийг байгуулахад тус хошууг шилжүүлэн захируулав. Уг хошуу нь Сайн ноёны аймгийн хойт захаар орших бөгөөд өмнөш Элст, баруунш Бэлчир, хойш Сэлэнгэ мөрөн, зүүн хойш Төмөрт, баруун хойш Цагаан сугат, зүүн өмнөш Зүйрэй булгийн эх, баруун өмнөш Нуламт хүрч баруун хойт талдаа Засагт хан аймагтай зах нийлнэ. 1911 онд Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглахад тус хошууны засаг Мөнх-Очирт үе улиран Мэргэн засаг, гүнгийн хэргэм шагнасан тул үүнээс хойш тус хошууг Сайн ноён хан аймгийн Мэргэн засгийн хошуу буюу энгийн ярианд Мэргэн гүнгийн хошуу хэмээн нэрийдэх болов. 1923 оны засаг захиргааны шинэчлэлээр тус хошууг Цэцэрлэг мандлын аймгийн Рашаант уулын хошуу хэмээн өөрчлөн нэрлэж, Дашдэндэв, Дулаан, Норовлин, Рашаант, Цагаан, Цагаантохой, Цэцэрлэг, Чандмань уулын гэх 8 суманд хуваав. 1931 оны засаг захиргааны өөрчлөлтөөр хуучин хошуудыг татан буулгаж шинэ аймаг сумдыг зохион байгуулахад тус хошууны хуучин нутаг нь одоогийн Хөвсгөл аймгийн Рашаант, Архангай аймгийн Цэцэрлэг сумдын нутагт багтан оржээ. Тус хошууны сүүлчийн засаг ноён мэргэн гүн Гомбожав нь Монгол улсын орчин үеийн нэртэй сэхээтэн, анхны орчин үеийн түүхч, судлаачдын нэгэн байв. (Б.Нацагдорж)

Засаг ноёдын үе залгамжлал