Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы баруун этгээдийн адгийн хошуу, Сайн ноён хан аймгийн Баатар засгийн хошуу, Цэцэрлэг мандлын аймгийн Шажинбатсэвжидгэцэл уулын хошуу, Баатар гүнгийн хошуу
Төрөл Хошуу
Цаг үе 1738-1931 он
Хэний хаанчлалын үед Тэнгэрийн тэтгэсэн
Анхны засаг ноён Засаг, тэргүүн зэргийн тайж Эмгэн
Удам Түмэнхэн сайн ноёны арван гуравдугаар хүү Гомбын хоёрдугаар хүү Дугаржавын хүү Равдан бинт тайжийн хүү
Харьяалал Сайн ноёны аймаг
Байгуулагдсан он цаг 1738
Татан буугдсан он цаг 1931
Манжийн үеийн нэршил (1691-1911) Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы баруун этгээдийн адгийн хошуу
Богд хаант Монгол улсын үеийн нэршил (1911-1923) Сайн ноён хан аймгийн Баатар засгийн хошуу
1923 оноос хойш (1923-1931) Цэцэрлэг мандлын аймгийн Шажинбатсэвжидгэцэл уулын хошуу
Анх байгуулагдах үеийн сумны тоо 1 сум
1918 оны хүн амын тоо Өрх – 401. Эрэгтэй – 764 (үүнээс тайж – 106, хамжлага ард – 202, лам банди – 182, сумны албат эр – 176, сул эр – 98). Эмэгтэй – 737. Нийт – 1501.
Одоогийн Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сум
Хошууны дотор байсан сүм хийд Хошууны гол хүрээ (1740)
Сүүлчийн засаг ноён Бирваарагчаа

Баатар засгийн хошуу (Сайн ноёны аймаг)

Чин улсын үеийн Халхын Сайн ноён аймгийн хошуу

    Тус хошуу нь Сайн ноёны аймгийн Далай чойнхор засгийн хошуунаас тасран байгуулагджээ. Түмэнхэн сайн ноёны отгон хүү Гомбо хүндлэн бошогт ноёны хоёрдугаар хүү Дугаржав дайчин ахайн хүү Равдан бинт тайжийн хүү Эмгэн нь анх Далай чойнхор засгийн хошуунд туслагч тайж байсан бөгөөд цэргийн хэрэгт ихээхэн зүтгэж явжээ. 1738 болон 1739 онд Зүүнгарын Галданцэрэнд элчээр томилогдон явж ирсэнд хааны зарлигаар засаг өргөмжлөн тусдаа хошуу болгов. Тус хошууны нутаг нь Идэрийн голын эхэнд орших бөгөөд зүүнш Хуягт, өмнөш Цаст уул, баруунш Усанзүйл, хойш Сант толгой, зүүн хойш Зүүн нуур, баруун хойш Согоот даваа, зүүн өмнөш Цагаан сойр, баруун өмнөш Хужир хүрч баруун хойт талдаа Засагт хан аймагтай зах нийлжээ. 1911 онд Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглахад тус хошууны засаг ноён Бирваарагчаа идэвхийлэн оролцож, цэргийн үйл хэрэгт зүтгэн явсан бөгөөд Жавзандамба хутагт Богд хаанаас үе улиран Баатар засаг цол хүртжээ. Үүнээс хойш тус хошууг Сайн ноён хан аймгийн Баатар засгийн хошуу хэмээн нэрлэх болсон бөгөөд Бирваарагчаа хожим бэйсийн хэргэм хүртсэн тул энгийн ярианд Баатар бэйсийн хошуу хэмээн нэрлэж байв. 1923 оны засаг захиргааны өөрчлөлтөөр Цэцэрлэг мандлын аймгийн Шажинбатсэвжидгэцэл уулын хошуу хэмээн өөрчилж, Алтанхуягт, Баясгалант, Дэлгэрхайрхан, Уранмандал, Эрдэнэсан хэмээх 5 сумтай болгожээ. 1931 оны засаг захиргааны шинэчлэлээр хошуудыг татан буулгахад тус хошууны хуучин нутаг нь одоогийн Завхан аймгийн Тосонцэнгэл, Их-Уул сумдын нутагт багтан оржээ. (Б.Нацагдорж)

Засаг ноёдын үе залгамжлал

Эмгэн

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1739-1757

Даш

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1757-1760

Банди

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1760-1790

Дамринжав

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1790-1819

Хасбазар

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1819-1840

Бунтар

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1840-1865

Чимэддорж

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1865-1867

Жамсранжав

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1867-1906

Бирваарагчаа

Засаг, улсад туслагч гүн

1906-1923

 

Ашигласан ном зохиол

Jang Mu jokiyaba. Namyun, Banzaraγča mongγolčilaba. Mongγol-un qosiγu nutuγ-un temdeglel (dumda). Ündüsüten-ü keblel-ün qoriy-a. 1990

Майский И. Современная Монголия. Иркутск, 1921.

Сономдагва Ц. Монгол улсын засаг, захиргааны зохион байгуулалтын өөрчлөлт, шинэчлэл. Улаанбаатар, 1998.

Шархүү Цэ. Дөрвөн аймгийн засаг хошуудын засаг ноёдын товч шастир. // Mongoru kenkyukai. Osaka, 1984. Vol.7, т.119-207. 

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол