Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы баруун гарын адгийн хошуу, Сайн ноён хан аймгийн Цогтой засгийн хошуу, Цэцэрлэг мандлын аймгийн Баянхонгор хайрхан уулын хошуу, Цогтой гүнгийн хошуу
Төрөл Хошуу
Цаг үе 1691-1931 он
Хэний хаанчлалын үед Энх-Амгалан
Анхны засаг ноён Засаг, тэргүүн зэргийн тайж Туба
Удам Түмэнхэн сайн ноёны ахмад хүү Зодов сэцэн ноёны хүү Чиманы хүү Бунтарын хүү
Харьяалал Сайн ноёны аймаг
Байгуулагдсан он цаг 1691
Татан буугдсан он цаг 1931
Манжийн үеийн нэршил (1691-1911) Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы баруун гарын адгийн хошуу
Богд хаант Монгол улсын үеийн нэршил (1911-1923) Сайн ноён хан аймгийн Цогтой засгийн хошуу
1923 оноос хойш (1923-1931) Цэцэрлэг мандлын аймгийн Баянхонгор хайрхан уулын хошуу
Анх байгуулагдах үеийн сумны тоо 2 сум
1918 оны хүн амын тоо Өрх – 600. Эрэгтэй – 1622 (үүнээс тайж – 105, хамжлага ард – 370, лам банди – 325, сумны албат эр – 622, сул эр – 200). Эмэгтэй – 1237. Нийт – 2859.
Одоогийн Баянхонгор аймгийн Бөмбөгөр, Галуут сумд
Хошууны дотор байсан сүм хийд Цогтой гүнгийн хүрээ (1770)
Сүүлчийн засаг ноён Гомбосүрэн

Цогтой засгийн хошуу (Сайн ноёны аймаг)

Чин улсын үеийн Халхын Сайн ноён аймгийн хошуу

    Тус хошууны засаг ноёдын дээд өвгө Бунтар нь Түмэнхэн Сайн ноёны ахмад хүүгийн угсаа бөгөөд 1688 онд Зүүнгарын цэргийн хөлөөс зайлан Чин улсад дагаар оржээ. 1691 онд нас барахад нь хүү Тубад залгамжлуулж, Долнуурын чуулган дээр засаг тэргүүн зэргийн тайж өргөмжлөв. Түүний ач Цэвээний үед 1731 болон 1732 онд Зүүнгарын цэрэгтэй байлдахад гавьяа байгуулсан тул түүнийг дэвшүүлэн улсад туслагч гүн өргөмжилжээ. Түүний хүү Дашийг 1766 онд өртөөний хэрэгт хүчин тусалсан учирт дэвшүүлэн улсын түшээ гүн өргөмжилсөн байна. Түүний хүү Ламжавт нэгэн зэрэг бууруулан улсад туслагч гүнгийн зэрэг залгамжлуулаад үе улиран тасралтгүй залгамжлуулах болов. Тус хошууны нутаг нь зүүнш Мухар даль, өмнөш Бөөн цагаан нуур, баруун Харшаар, хойш Замт даваа, зүүн хойш Хөтгөр даваа, зүүн өмнөш Бөөн цагаан нуур, баруун өмнөш Бөөн цагаан нуурт зах нийлжээ. 1911 онд Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглахад тус хошууны засаг ноён Дашдоржид үе улиран Цогтой засаг цол олгосон тул тус хошууг Сайн ноён хан аймгийн Цогтой засгийн хошуу хэмээн нэрийдэх болов. 1923 оны засаг захиргааны өөрчлөлтөөр тус хошууг Цэцэрлэг мандлын аймгийн Баянхонгор хайрхан уулын хошуу хэмээн өөрчлөн нэрлэж, Бөмбөгөр, Зүүнхайрхан, Хуримт, Цэцэрлэг зэрэг сумдтай болгов. 1931 оны засаг захиргааны өөрчлөлтөөр хошуудыг татан буулгаж, шинээр аймаг сумдыг зохион байгуулахад тус хошууны хуучин нутаг нь одоогийн Баянхонгор аймгийн Бөмбөгөр, Галуут сумдын нутагт багтан оржээ. (Б.Нацагдорж)

Засаг ноёдын үе залгамжлал

Туба

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1691-1697

Сэд

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1697-1719

Цэвээн

Засаг, улсад туслагч гүн

1719-1757

Даш

Засаг, улсын түшээ гүн

1757-1780

Ламжав

Засаг, улсад туслагч гүн

1780-1789

Цэвдэндорж

Засаг, улсад туслагч гүн

1789-1815

Далхжав  

Засаг, улсад туслагч гүн

1815-1831

Лхаваандорж

Засаг, улсад туслагч гүн

1831-1874

Дашдорж  

Засаг, улсад туслагч гүн

1874-1917

Гомбосүрэн

Засаг, улсад туслагч гүн

1917-1923

 

Ашигласан ном зохиол

[Ашигласан ном зохиол] 

Jang Mu jokiyaba. Namyun, Banzaraγča mongγolčilaba. Mongγol-un qosiγu nutuγ-un temdeglel (dumda). Ündüsüten-ü keblel-ün qoriy-a. 1990

Майский И. Современная Монголия. Иркутск, 1921.

Сономдагва Ц. Монгол улсын засаг, захиргааны зохион байгуулалтын өөрчлөлт, шинэчлэл. Улаанбаатар, 1998. 

Шархүү Цэ. Дөрвөн аймгийн засаг хошуудын засаг ноёдын товч шастир. // Mongoru kenkyukai. Osaka, 1984. Vol.7, т.119-207. 


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол