Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы баруун гарын дундад адгийн хошуу, Сайн ноён хан аймгийн Дархан засгийн хошуу, Цэцэрлэг мандлын аймгийн Гучин уулын хошуу, Дархан гүнгийн хошуу
Төрөл Хошуу
Цаг үе 1712-1925 он
Хэний хаанчлалын үед Энх-Амгалан
Анхны засаг ноён Засаг, тэргүүн зэргийн тайж Дорж
Удам Түмэнхэн сайн ноёны хоёрдугаар хүү Данзан ламын дөрөвдүгээр хүүн Махадивагийн хүү
Харьяалал Сайн ноёны аймаг
Байгуулагдсан он цаг 1712
Татан буугдсан он цаг 1925
Манжийн үеийн нэршил (1691-1911) Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы баруун гарын дундад адгийн хошуу
Богд хаант Монгол улсын үеийн нэршил (1911-1923) Сайн ноён хан аймгийн Илдэн засгийн хошуу
1923 оноос хойш (1923-1925) Цэцэрлэг мандлын аймгийн Гучин уулын хошуу
Анх байгуулагдах үеийн сумны тоо 1 сум
1918 оны хүн амын тоо Өрх – 238. Эрэгтэй – 358 (үүнээс тайж – 99, хамжлага ард – 59, лам банди – 66, сумны албат эр – 114, сул эр – 20). Эмэгтэй – 258. Нийт – 616.
Одоогийн Баянхонгор аймгийн Баацагаан сум
Хошууны дотор байсан сүм хийд Жаргалантын хүрээ
Сүүлчийн засаг ноён Балибуу

Дархан засгийн хошуу (Сайн ноёны аймаг)

Чин улсын үеийн Халхын Сайн ноён аймгийн хошуу

    Халхын зүүн гарын Сайн ноёны ойр төрөл бөгөөд Данзан ламын дөрөвдүгээр хүү Махадивагийн хүү Дорж нь 1688 онд зүүнгарын цэргийн довтолгооны хөлөөс зайлан Хөхнуурын зүг дүрвэн очиж суужээ. Зүүнгарын Галдан бошогт хааны цэрэг дайны хэрэг дууссаны дараа Сининд суусан Чин улсын сайд лам Шаннандоржоор дамжуулан уг нутагтаа буцахыг хүссэнд зөвшөөрөн Сайн ноён засаг Жамбын хошуунд сул тайж болгон захируулан суулгав. 1712 онд өөрийн албатыг аван тусдаа хошуу болохыг айлтгасанд зөвшөөрч Доржийг засаг, тэргүүн зэргийн тайж болгон тусгай хошуу болгожээ. 1725 онд Сайн ноёны аймгийг байгуулахад тус аймагт захирагдав. Тус хошууны нутаг нь зүүнш Мухар даль, өмнөш Цагаан нуур, баруунш Хар толгой, хойш Цагаан нуур цутгалан, зүүн хойш Хөх, баруун хойш Мухар даль уул, зүүн өмнөш Сайн худаг, баруун өмнөш Бөөн цагаан нуурт хүрчээ. 1911 онд Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглахад тус хошууны засаг ноёнд үе улиран Дархан засаг цол, улсад туслагч гүнгийн зэрэг хүртээсэн тул тус хошууг Сайн ноён хан аймгийн Дархан засгийн хошуу хэмээн нэрийдэх болж, энгийн ярианд заримдаа Дархан гүнгийн хошуу хэмээн нэрлэх болсон байна. 1923 оны засаг захиргааны өөрчлөлтөөр Цэцэрлэг мандлын аймгийн Гучин уулын хошуу хэмээн өөрчилж, Цагаангол, Эрдэнэмандал хоёр сумтай болгожээ. 1925 онд жижиг хошуудыг татан буулгахад тус хошууг Цэцэрлэг мандлын аймгийн Баянхонгор уулын хошуунд нийлүүлэв. 1931 оны засаг захиргааны шинэчлэлээр хошуудыг татан буулгаж шинэ аймаг сумдыг зохион байгуулахад тус хошууны хуучин нутаг нь одоогийн Баянхонгор аймгийн Баацагаан сумын нутагт багтан оржээ. (Б.Нацагдорж)

Засаг ноёдын үе залгамжлал

Дорж

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1712-1725

Ням

Засаг, улсын түшээ гүн

1725-1732

Абуу

Засаг, улсын түшээ гүн

1732-1753

Цэрэнпил

Засаг, улсын түшээ гүн

1753-1760

Цэнгүнжав

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1760-1785

Дэмчиг

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1785-1801

Цэдэндаш

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1801-1820

Санжжав

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1820-1831

Цэрэн

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1831-1832

Буянжаргал

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1832-1872

Манибал

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1872-1894

Чимэдбалжин

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж, улсад туслагч гүн

1894-1913

Балибуу

Засаг, улсад туслагч гүн

1913-1923

Ашигласан ном зохиол

Jang Mu jokiyaba. Namyun, Banzaraγča mongγolčilaba. Mongγol-un qosiγu nutuγ-un temdeglel (dumda). Ündüsüten-ü keblel-ün qoriy-a. 1990

Майский И. Современная Монголия. Иркутск, 1921.

Сономдагва Ц. Монгол улсын засаг, захиргааны зохион байгуулалтын өөрчлөлт, шинэчлэл. Улаанбаатар, 1998. 

Шархүү Цэ. Дөрвөн аймгийн засаг хошуудын засаг ноёдын товч шастир. // Mongoru kenkyukai. Osaka, 1984. Vol.7, т.119-207. 


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол