Халхын зүүн гарын томоохон ноёдын нэг Түмэнхэн хөндлөн цөөхүр сайн ноёны отгон хүү Гомбо хөндлөн бошогт ноён 1688 онд албат ардаа дагуулан зүүнгарын цэргийн хөлөөс зайлан Чин улсад дагаар ирсэнд Хармөрний баруун хойт этгээдэд Эргүнэ мөрнөөр түр нутаглуулжээ. 1691 онд Долнуурын чуулган дээр засаг, төрийн жүн ван өргөмжлөв. Цэрэг дайны үйл хэрэгт зүтгэж яваад 1697 онд сая албат ардыг аван уг нутаг буцан суужээ. 1708 онд нас барахад нь түүний хүү Ринченд нэгэн зэрэг бууруулан төрийн бэйлийн хэргэм залгамжлуулсан боловч эцгийг дагалдан цэрэг дайны хэрэгт зүтгэн явсныг тэмдэглэн 1710 онд дахин төрийн жүн вангийн хэргэмийг залгамжлуулжээ. Түүний ач Намжилчисүрэнгийн үед 1725 онд Сайн ноён аймгийг байгуулахад тус хошуу шинэ аймгийн бүрэлдхүүнд орж захирагджээ. Тус хошууны хүн ам нь их төлөв халхчууд боловч 17-р зууны дунд хагаст Оросын түрэлтээс хамгаалан Байгал нуурын баруун этгээдээс буриад монголчуудыг нүүлгэн авч ирж тус хошууны нутгийн хойд этгээдээр суулгасан нь одоо хариад хэмээх овогтон болжээ. Хошууны нутаг нь зүүнш Чулуут гол, өмнөш Их шавар, баруунш Тэгш буянт, хойш Цагаан сугат, зүүн хойш Идэр гол, баруун хойш Сэлэнгэ мөрөн, зүүн өмнөш Их шавар, баруун өмнөш Тэрх уул хүрчээ. 1911 онд Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглахад тус хошууны засаг Цэдэнсономд үе улиран Далай чойнхор засаг, чин вангийн хэргэм хүртээсэн тул тус хошууг Сайн ноён хан аймгийн Далай чойнхор засгийн хошуу хэмээн нэрийдэх болжээ. 1923 оны засаг захиргааны шинэчлэлээр тус хошууг Цэцэрлэг мандлын аймгийн Чандмань Өлзийт далайн хошуу хэмээн өөрчлөн нэрлэж, Алтаад, Баян, Баян-Уул, Буян, Бүрэгтэй, Жаргалан, Зүрх, Мандал, Нуур, Өлзий, Уул, Гуа, Хангай, Цахир, Хайрхан, Хутаг, Тосон, Хонгор, Чандмань, Эрдэнэ-Уул, Баянцагаан, Гичгэнэ, Наран, Цогт-Уул, Рашаант, Далай, Их жаргалт, Бумбат, Ужиг, Дэлгэр уул, Идэр, Хан-Өндөр гэх зэрэг сумдтай болгожээ. 1931 оны засаг захиргааны өөрчлөлтөөр хошуудыг татан буулгахад тус хошууны хуучин нутаг нь одоогийн Хөвсгөл аймгийн Шинэ-Идэр, Галт, Жаргал, Завхан аймгийн Их-Уул, Архангай аймгийн Тариат, Хангай, Цахир сумдын нутагт багтан оржээ. (Б.Нацагдорж)

Засаг ноёдын үе залгамжлал