Халхын зүүн гарын Түмэнхэн сайн ноёны наймдугаар хүү Банжур эрх зайсан Данзан тойны хатан Гэцэл хатан зүүнгарын довтолгооны үеэр нутагтаа хоцрон сууж байгаад 1692 онд хоёр ач Цэрэн, Гунгааравдан нарыг дагуулан Чин улсад дагаар оржээ. Цэрэнг гутгаар зэрэг ташилсан түшмэл өргөмжилж Нийслэл хотноо суулган харьяат ардыг нь цахарын хөвөөт шар хошуунд хавсарган суулгав. 1706 онд гүнжид холбон эфү болгож, уг нутаг Тамирын голд илгээн суулгажээ. Цэргийн гавьяаны учир 1721 онд засаг болгон тусад нь хошуу болгов. Цэрэн 1723 онд төрийн жүн ван хэргэм шагнагдаж, 1724 онд туслагч жанжны тушаалд тохоогджээ. 1727 онд Чин улсын талыг тэргүүлэн Хар мөрнөөс баруун зүгт Зүүнгарын эзэмшил хүртэл Оростой зах нийлсэн хилийг тогтоов. Удалгүй Зүүнгар-Чин улсын дайнд цэргийн гавьяа байгуулсан тул Цэрэн хошой чин ван хэргэм шагнагдаж, халхын их засаг, шалгарсан баатар хэмээн өргөмжлөгджээ. Түүний захирсан хошуу нь Тамир, Хануй, Чулуут гурван голын эхээр нутаглах бөгөөд зүүнш Хүнэй өвөр булаг, өмнөш Суга өндөр, баруунш Хойт Тамирын эх, хойш Их Шавар уул, зүүн хойш Шорон уул, баруун хойш Энх даваа, зүүн өмнөш Сангийн толгой, баруун өмнөш Хөг даваа хүрчээ. Цэрэнгийн ач эфү, хошой чин ван Лаваандоржийн үеэс тус хошууны засаг ноёд нь Бээжинд сууж, Манжийн төрд том алба хаах болсон тул 1911 онд Монгол улс тусгаар тогтнох үеэр засаг ноён Наянт нь Бээжинд сууж байв. Жавзандамба хутагт Богд хаанаас Наянт ванд үе улиран сэцэн засаг цол хүртээснээс тус хошууг Сайн ноён хан аймгийн Сэцэн засгийн буюу Сэцэн чин вангийн хошуу хэмээн нэрийдэх болжээ. 1923 онд засаг захиргааны шинэчлэлээр тус хошууг Цэцэрлэг мандлын аймгийн Хан-Өндөр уулын хошуу хэмээн өөрчилж, Баянзүрхийн зүүн, Баянзүрхийн баруун, Баясгалант, Баянмандал, Баянхайрхан, Дашванжид, Дэлгэр-Өндөр, Ихтэнгэр, Дашлүн, Тусгалт, Үлэмжбадрах, Цогт хайрхан, Чимэдлүн гэх 14 сумтай болгожээ. 1931 оны засаг захиргааны өөрчлөлтөөр хуучин хошуудыг татан буулгаж, шинэ аймаг сумдыг байгуулахад тус хошууны хуучин нутаг нь одоогийн Архангай аймгийн Ихтамир, Чулуут, Өндөр-Улаан сумдын нутагт багтан оржээ. (Б.Нацагдорж)

Засаг ноёдын үе залгамжлал