Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Халхын дорнод замын Хэрлэн барс хотын чуулганы дундад өмнөд хошуу, Сэцэн хан аймгийн Чин ачит засгийн хошуу, Хан Хэнтий уулын аймгийн Баянтүмэн хан уулын хошуу, Чин ачит вангийн хошуу, Сан бэйсийн хошуу
Төрөл Хошуу
Цаг үе 1691-1931 он
Хэний хаанчлалын үед Энх-Амгалан
Анхны засаг ноён Засаг, хошууны бэйс Ананда
Удам Сэцэн хаан Шолойн их хатны отгон хүү Ананда далай жонон
Харьяалал Сэцэн хан аймаг
Байгуулагдсан он цаг 1691
Татан буугдсан он цаг 1931
Манжийн үеийн нэршил (1691-1911) Халхын дорнод замын Хэрлэн барс хотын чуулганы дундад өмнөд хошуу
Богд хаант Монгол улсын үеийн нэршил (1911-1923) Сэцэн хан аймгийн Чин ачит засгийн хошуу
1923 оноос хойш (1923-1931) Хан Хэнтий уулын аймгийн Баянтүмэн хан уулын хошуу
Анх байгуулагдах үеийн сумны тоо 12 сум (1734 оноос хойш 5)
1918 оны хүн амын тоо Өрх – 2865. Эрэгтэй – 6015 (үүнээс тайж – 346, хамжлага ард – 1548, лам банди – 2707, сумны албат эр – 1232, сул эр – 182). Эмэгтэй – 6683. Нийт – 12698.
Одоогийн Дорнод аймгийн Баян-Уул, Цагаан-Овоо, Хөлөнбуйр сумдын нутаг
Хошууны дотор байсан сүм хийд Шашин ухаант сүм (1821), Сайн бэлгийг бадруулагч сүм (1865)
Сүүлчийн засаг ноён Тогтох

Чин ачит засгийн хошуу (Сэцэн хан аймаг)

Чин улсын үеийн Халхын Сэцэн хан аймгийн хошуу

    Халхын зүүн гарын Сэцэн хаан Шолойн их хатны отгон хүү Ананда далай жонон 1688 онд зүүнгарын цэргийн довтолгооны хөлөөс зайлан Чин улсад дагаар ороход түүнийг засаг болгон жонон цолыг нь батлав. 1691 онд Долнуурын чуулганаар Анандыг засаг, хошууны бэйс өргөмжлөв. 1697 онд Анандыг нас барахад түүний хатан Сумадара засгийн тушаалыг нэгэн хүү Гончигт залгамжлуулж, харин хошууны бэйсийн хэргэмийг нөгөө хүү Данзанд залгамжлуулав. Данзанг нас барахад түүний дүү Цэвэлравданд нэгэн зэрэг бууруулан улсын түшээ гүнгийн зэргийг залгамжлуулаад засаг болгож, тусдаа хошуу болгов. Цэвэлравдан 1706 онд нас барахад Данзангийн хүү Янживдоржид засгийн тушаалыг залгамжлуулж, 1724 онд эмэг эхийн хамт хаанд бараалхаар одсонд нэгэн зэрэг дэвшүүлж хошууны бэйс өргөмжилжээ. Тус хошууны нутаг нь зүүнш Зараа уул, өмнөш Хар овоо, баруунш Тая өндөр, хойш Угтам уул, зүүн хойш Хөх нуур, баруун хойш Ухаа толгой, зүүн өмнөш Элст өндөр, баруун өмнөш Ухаа хошуу хүрчээ. Хойт талаараа Орос зүг тавьсан хилийн харуулын нутаг, зүүн талаараа Хармөрний жанжны харьяа Хөлөнбуйрын шинэ барга 8 хошууны нутагтай зах залгаж байв. 1734 оноос өмнө тус хошууны хүн амын ихэнхийг баргачууд бүрдүүлж байгаад хааны зарлигаар Хөлөнбуйрт нүүж манжийн 8 хошууны бүрэлдхүүнд оржээ. 1911 онд Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглахад тус хошууны засаг ноён Сансрайдоржийг үе улиран Чин ачит засаг хэмээн өргөмжилсөн тул тус хошууг Сэцэн хан аймгийн Чин ачит засгийн хошуу хэмээн нэрлэх болжээ. Мөн тухайн үеийн засаг ноён Сансрайдоржийн нэрээр Сан бэйсийн хошуу гэж хэлдэг нь ч байв. ХХ зууны эхээр Оросын засгийн газрын эзэрхэг бодлого, дотоодын дайнаас дүрвэсэн буриад монголчууд нүүдэллэн ирж тус хошууны хойт хэсгээр суурьших болсныг 1922 онд Монгол улсын засгийн газраас засаг захиргааны зохион байгуулалтанд оруулахад тус хошууны хойт тал ба харуулын нутгийг оролцуулан Улз голын буриад хошууг байгуулав. 1923 оны засаг захиргааны шинэчлэлээр тус хошууг Хан Хэнтий уулын аймгийн Баянтүмэн хан уулын хошуу хэмээн өөрчлөн нэрлэж, Баянмөнх, Булган уул, Баян-Өндөр, Баянталбай, Баянноровлүн, Баянжаргалант, Баянбулаг, Баяндунбат, Дэлгэрмөнх, Хишиг талбай, Очирмөнх уулын 11 сумтай болгожээ. 1931 оны засаг захиргааны өөрчлөлтөөр хошуудыг татан буулгахад тус хошууны хуучин нутаг нь одоогийн Дорнод аймгийн Баянтүмэн, Хэрлэн, Булган, Сэргэлэн, Чойбалсан сумд бүтнээрээ Цагаан-Овоо, Баяндун, Баян-Уул сумдын нутгийн зарим хэсэг болжээ. Тус хошууны төв Сан бэйсийн хүрээ нь одоогийн Дорнод аймгийн төв Чойбалсан болжээ. (Б.Нацагдорж)

Засаг ноёдын үе залгамжлал

Ананда

Засаг, хошууны бэйс

1691-1697

Данзан

Засаг, хошууны бэйс

1697-1705

Цэвэлравдан

Засаг, улсын түшээ гүн

1705-1706

Янживдорж

Засаг, хошууны бэйс

1706-1757

Ванчинжав

Засаг, бэйс, түшээ гүн

1757-1760

Гонсронжав

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1760-1787

Цэдэндорж

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1787-1806

Минжүүрдорж

Засаг, улсын түшээ гүн бэйсийн тайж

1806-1866

Цэрэндорж

Засаг, бэйсийн зэрэг, тэргүүн зэргийн тайж

1866-1872

Лаваанрэгзэн

Засаг, бэйсийн зэрэг тайж, бэйлийн зэрэг

1872-1898

Сансрайдорж

Засаг, бэйсийн зэрэг тэргүүн зэргийн тайж

1898-1918

Тогтох

Засаг, бэйс, жүн ван

1918-1923

Чин ачит засгийн хошууны газрын зураг (1907)

Ашигласан ном зохиол

Jang Mu jokiyaba. Namyun, Banzaraγča mongγolčilaba. Mongγol-un qosiγu nutuγ-un temdeglel (dumda). Ündüsüten-ü keblel-ün qoriy-a. 1990

Майский И. Современная Монголия. Иркутск, 1921.

Сономдагва Ц. Монгол улсын засаг, захиргааны зохион байгуулалтын өөрчлөлт, шинэчлэл. Улаанбаатар, 1998. 

Шархүү Цэ. Дөрвөн аймгийн засаг хошуудын засаг ноёдын товч шастир. // Mongoru kenkyukai. Osaka, 1984. Vol.7, т.119-207. 


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол