Монголын түүхийн тайлбар толь

А Б В Г Д Е Ё Ж З И К Л М Н О Ө П Р С Т У Ү Ф Х Ц Ч Ш Э Ю Я

Саруул засгийн хошуу (Сэцэн хан аймаг)

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг	Халхын дорнод замын Хэрлэн барс хотын чуулганы дундад зүүн этгээдийн өмнөд хошуу, Сэцэн хан аймгийн Саруул засгийн хошуу, Хан Хэнтий уулын аймгийн Түшлэг хан уулын хошуу, Саруул гүнгийн хошуу
Төрөл	Хошуу
Цаг үе	1697-1926 он
Хэний хаанчлалын үед	Энх-Амгалан
Анхны засаг ноён	Засаг, тэргүүн зэрэг тайж Гончиг
Удам	Сэцэн хаан Шолойн хүү Ананда далай жононгийн хүү
Харьяалал	Сэцэн хан аймаг
Байгуулагдсан он цаг	1697
Татан буугдсан он цаг	1926
Манжийн үеийн нэршил (1691-1911)	Халхын дорнод замын Хэрлэн барс хотын чуулганы дундад зүүн этгээдийн өмнөд хошуу
Богд хаант Монгол улсын үеийн нэршил (1911-1923)	Сэцэн хан аймгийн Саруул засгийн хошуу
1923 оноос хойш (1923-1931)	Хан Хэнтий уулын аймгийн Түшлэг уулын хошуу
Анх байгуулагдах үеийн сумны тоо	1 сум
1918 оны хүн амын тоо	Өрх – 310. Эрэгтэй – 675 (үүнээс тайж – 52, хамжлага ард – 154, лам банди – 244, сумны албат эр – 206, сул эр – 19). Эмэгтэй – 712. Нийт – 1387.
Одоогийн	Дорнод аймгийн Баян-Уул, Цагаан-Овоо, Хөлөнбуйр сумдын нутаг
Хошууны дотор байсан сүм хийд	Саруул гүнгийн хүрээ (1697)
Сүүлчийн засаг ноён	Дамдинжав

Саруул засгийн хошуу (Сэцэн хан аймаг)

Чин улсын үеийн Халхын Сэцэн хан аймгийн хошуу

Сэцэн хаан Шолойн их хатны отгон хүү Ананда далай жонон 1688 онд зүүнгарын цэргийн довтолгооны хөлөөс зайлан Чин улсад дагаар орсонд түүний харьяат ардыг хуучин хэвээр захируулан 1689 онд засаг болгов. 1691 онд Долнуурын чуулганаар Анандыг засаг, хошууны бэйс өргөмжлөв. 1697 онд Анандыг нас барахад түүний хатан Сумадара засгийн тушаалыг Данжинд залгамжлуулж, харин хошууны бэйсийн хэргэмийг өөр нэгэн хүү Гончигт залгамжлуулахыг айлтгасанд зөвшөөрчээ. 1703 онд Гончигийн нас барахад түүний хүү Буни засгийн тушааалыг залгамжлав. Хошууны бэйс хэргэмийг залгамжилсан Данзан 1705 онд нас барсанд Сумадара хатан Данзангийн хүү Янжувдорж нас бага тул дүү Цэвэлравданд нь бэйсин хэргэмийг залгамжлуулахыг гуйсанд зөвшөөрч удалгүй түүнийг засаг болгон тусдаа хошуу болгожээ. Харин Буни 1710 онд нас барахад түүний дүү Дамиранжав засгийн тушаалыг залгамжлав. Тус хошууны нутаг нь зүүнш Ухаа толгой, өмнөш Долоон худаг, баруунш Зүр хүзүү, хойш Цэвэрт хошуу, зүүн хойш Ухаа толгой, баруун хойш Ухаа толгой, зүүн өмнөш Тая өндөр, баруун өмнөш Ухаа хошуу хүрч, хойд талдаа Орос зүгт тавьсан хилийн харуулын нутагтай зах нийлжээ. 1911 онд Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглахад тус хошууны засаг ноён Дамдинжавыг үе улиран Саруул засаг, улсад туслагч гүн зэрэг шагнасан тул тус хошууг Сэцэн хан аймгийн Саруул засгийн хошуу хэмээн нэрлэх болов. ХХ зууны эхнээс эхлэн Оросын эзэрхэг бодлогоос болж дүрвэсэн буриад монголчууд тус хошууны хойд талын нутгаар нүүдэллэн ирж суурьших болов. 1922 онд Монгол улсын засгийн газраас нүүдэллэн ирсэн буриад монголчуудыг засаг захиргааны зохион байгуулалтанд оруулахад тус хошууны хойд этгээдээр сууж байсан буриад нарыг Улзын голын буриад хошууны захиргаанд оруулжээ. 1923 онд засаг захиргааны өөрчлөлтөөр тус хошууг Хан Хэнтий уулын аймгийн Түшлэг уулын хошуу хэмээн өөрчлөн нэрлэж, Өрнөх хэмээх нэг сумтай болгожээ. 1926 онд жижиг хошуудыг татан буулгах үеэр тус хошууг Баянтүмэн хан уулын хошуунд нийлүүлжээ. 1931 оны засаг захиргааны шинэчлэлээр тус хошууны хуучин нутаг нь одоогийн Дорнод аймгийн Цагаан-Овоо, Баян-Уул, Хөлөнбуйр сумдын зарим нутагт багтжээ. (Б.Нацагдорж)

Засаг ноёдын үе залгамжлал

Гончиг	Засаг, тэргүүн зэргийн тайж	1697-1703
Буни	Засаг, улсад туслагч гүн	1703-1710
Дамиранжав	Засаг, тэргүүн зэргийн тайж	1710-1733
Ванчигдаржаа	Засаг, тэргүүн зэргийн тайж	1733-1748
Гончигжав	Засаг, тэргүүн зэргийн тайж	1748-1799
Үржинжав	Засаг, тэргүүн зэргийн тайж	1799-1818
Жамсранжав	Засаг, тэргүүн зэргийн тайж	1819-1825
Дарамжав	Засаг, тэргүүн зэргийн тайж	1825-1869
Цэрэндондовдорж	Засаг, тэргүүн зэргийн тайж	1869-1887
Дамдинжав	Засаг, тэргүүн зэргийн тайж	1895-1902
Дамдинжав	Засаг, улсад туслагч гүн	1903-1923