Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Гудолу, Илтериш
Хамаа бүхий үг Тан улс, Түрэг, бослого
Төрөл Түүхэн зүтгэлтэн
Цаг үе Түрэгийн хаант улс
Салбар Улс төр
Хүйс Эр
Төрсөн он, сар, өдөр 660-663?
Нас барсан он, сар, өдөр 692?
Овог, аймаг Ашина яс, Шэли-тули овог
Албан тушаал Тан улсын тойргийн захирагч, Түрэгийн хаан
Гэр бүл (Өвөг эцэг, эцэг, авга, нагац өвөг, хадам эцэг, нөхөр, эхнэр, хүргэн, хүү, охин гэх мэт) Дээд өвөг нь Бумын, өвөг эцэг нь Идимото бег, эцэг нь Кутлук иркин, дүү нь Бэгчор (Мочжо) Капаган хаан, хөвүүд нь Билгэ Могилян, Күлтегин

Кутлук

Тан улсыг эсэргүүцсэн Түрэгийн гуравдахь удаагийн бослогын толгойлогч, Түрэгийн хожуу хаант улсыг үндэслэгч байгуулагч

Хөшөө цайдмын Күлтегиний гэрэлт хөшөөний хятад бичээст Күлтегиний элэнцийг Идимито фу (伊地米駝匐, *Итбир бек), өвгийг Гутулу сэцзинь (骨吐祿頡斤, Кутлук иркин) гэж бичжээ. Гудолу (骨咄祿)-гийн өвөг эцэг ба эцэг болно. Кутлук 660-663 оны орчим Тан улсын Юньчжун тойрогт төржээ. Түрэгийн шэли-тули овгийн тэргүүн, Сели хааны (620-630) садан Кутлук 682 оны 7-р сард Тан улсыг эсэргүүцсэн түрэгүүдийн гуравдахь удаагийн бослогыг толгойлсон юм. 683 оны 1–4-р сарын хооронд Ашидэ Юаньчжэнь (Тоньюкук) Кутлуктай нэгджээ. 683 оны үед Кутлукийг дагасан иргэдийн тоо 5 мянга орчим хүрчээ. Энэ 5 мянга гэсэн тоо Кутлукийн өмнө нь захирч байсан Юньчжун мужийн түрэг хүн амын тоотой (1430 өрх, 5681 хүн) тоотой тохирдог. 683-685 оны үед Кутлукийг дагаж Тан улсыг эсэргүүцсэн түрэгүүд бол Юньчжуний Шэли-Тули, Ашина, Чобу, Сыби, Нула (Нулай) овгийнхноос голлон бүрэлджээ. Түрэгүүд 682-689 онд Тан улстай нийтдээ 24 удаа зэвсэг зөрүүлснээс 17-д нь Кутлук биечлэн оролцжээ. Кутлук 690 онд Тоньюкукийг илгээж Монгол орны төв хэсгийг буцааж эзэлсэний дараа ард иргэдээ дагуулж Говийн ард гарч Түрэгийн хожуу хаант улсыг үндэслэсэн юм.
    Түрэгийн Шэли-тули овог.
    Кутлукаар удирдуулсан түрэгүүд 682 оны сүүл эсвэл 683 оны эхээр гуравдахь удаагаа бослого дэгдээж Тан улстай тэмцэлдэж эхлэв. 683 оны зун Кутлук, Тоньюкук нар засаг захиргааны зохион байгуулалт авч хэрэгжүүлж ябгу, шад, сайд түшмэл томилжээ. Тоньюкукийн бичээсээр энэ хэргийг Ашидэ Юаньчжэнь сэджээ. Күлтегиний бичээсээр Кутлук эцэг өвгөдийн ёсоор төрөө эмхэлж Төлис, Тардуш тохниулж ябгу, шад томилжээ. Кутлукийн толгойлсон түрэгүүд хэдэн жилийн турш Тан улстай амжилттай байлдаж 680-аад оны сүүл гэхэд бараг Юньчжун, Фэнчжоу зэрэг Иньшань уулын өмнө этгээд, Хатан голын хойд эргийн дагуух нутаг тэрчлэн Иньшаний ар бие, Говь хүртэлх зурвас газар нутгийг эзлэн суух болжээ. Түрэгүүд ийнхүү хүчирхэгжиж Чугай Кузын Каракумд сууж байхад нь Огузаас босуул ирж, Токуз огуз иргэн дээрээ хаантай. Табгач руу Куны сангуныг илгээв, Кытан руу Тонра сэм-ийг илгээж “Цөөн түрэг зоргоор байх болов. Хаан нь баатар болой, зөвлөгч нь мэргэн болой. Тэр хоёр хүн байхул чиний Табгачийг сөнөөнө гэх юм, өмнөх Кытаныг сөнөөнө гэх юм, миний Огузыг сөнөөнө гэх юм, Табгач баруунаас довтолъё, Кытан өмнөөс довтолъё Би (Огуз хаан) зүүнээс нь довтолъё. Түрэг-шир овгийн нутагт эзэн үл зорчуулья. Чадвал түрэгүүдийг бүр үгүй хийе гэж хоорондоо үг эвсэж, болзоо тогтоож байгааг Кутлук, Тоньюкук хоёрт мэдэгджээ. Говийн Чугай Куз, Каракумд үргэлжүүлэн нутаглах аваас хэзээ нэгэн цагт Тан болон Токуз Огуз зэрэг өстөн улсуудын эвслийн нэгдсэн хүчинд тал талаасаа довтлуулан устах болно гэдгийг Кутлук, Тоньюкук ойлгожээ. Тиймээс аймаг улсаа авч Өтүкэнд шилжин суух нь зүйтэй гээд Токуз Огуз, Тан, Киданы эвслийн нэг огузуудын эсрэг нэн даруй дайтахаар шийджээ. Тоньюкукийн зөвлөгөөг авсан Кутлук Огузын эсрэг байлдааныг Тоньюкук өөрөө удирд гэжээ. Тоньюкук 2 мянгат авч Көкөниг өнгөрч Өтүкэн йышд хүрч цааш давшин Иниг Көкүлкэнээр Туул хүрч огузуудыг бутцохьжээ. Энэ тулалдааны дараа түрэгүүд 690 онд Монголд буцаж иржээ. Кутлук, Тоньюкук нарын удирдсан түрэгийн нэг хэсэг Монголд буцаж ирсэн явдал нь Түрэгийн хожуу хаант улс үүсч, улс гэр болон төвхнөх явц дахь хамгийн чухал алхам болов. Кутлук Илтериш Монголд нүүж ирээд хоёр жил (Онгийн бичээсээр гурван жил) орчим хаанчилж “аймаг улстайг нь аймаг, улсгүй, хаантайг нь хаангүй болгон дайснаа дарж, тойгтойг нь сөхрүүлж, толгойтойг нь бөхийлгөж, ... улсаа засаж, төрөө төвшитгөн тохниулж [байхдаа] халин оджээ.” (Б.Батсүрэн)

Ашигласан ном зохиол

Күлтегин, Билгэ хаан, Тоньюкукийн гэрэлт хөшөөний бичиг

Тан улсын хуучин судар (хятад хэлээр)

Тан улсын шинэ судар (хятад хэлээр)

Н.Я.Бичурин. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Том 1. М-Л., 1950

Stanislas J. Documents Historiques sur les Tou-kioue (Turcs) // Journal Asiatique. Série 6, Tome III, IV, 1864

Liu Mau-tsai. Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Türken (T'u-küe). Bd. I-II. Wiesbaden, 1958

岑仲勉. 突厥集史. 上册. 北京.: 中莗書局, 1958 (2004重印)

Сүхбаатар Г. Монголын түүхийн дээж бичиг. Тэргүүн дэвтэр. УБ., 1992

Монгол улсын түүх. Тэргүүн боть. УБ., 2003

Батсүрэн Б. Өндөр тэрэгтэн ба эртний түрэгүүд (VI-IX зуун). УБ., 2009


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол