Шинэ үсэгт суралцаж буй хүмүүс. 1940-өөд оны сүүл. (ШУА-ийн Түүх, археологийн хүрээлэнгийн Түүхийн баримт мэдээллийн төв)

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Шинэ үсэг
Хамаа бүхий үг Славян хэл
Төрөл Үсэг бичиг
Цаг үе ХХ-XXI зуун
Үндэслэгч Болгарын шашны номлогч ах дүү Кирилл, Мефодий
Үүсэл IX зуунд Зүүн Европын славян хэлтэн ард түмний дунд үүссэн
Бүс нутаг Зүүн Европ, Ази
Хэрэглэж эхэлсэн цаг хугацаа Монгол улсад 1946 оны 1 дүгээр сарын 1

Кирил үсэг

Монгол улс 1946 оны нэг дүгээр сарын нэгнээс одоо хүртэл хэрэглэж буй албан ёсны үсэг

    1930 оны 2 дугаар сард хуралдсан Монгол Ардын Намын  наймдугаар Их хурлаар “шинэ соёл боловсролын хөгжилтөд дөхөмгүй хэмээн үзэж монгол үсгийг халж, латин үсгийг өөрийн монгол хэлэн дээр зохицуулах хэрэглэхээр шийдвэрлэсэн. Энэ шийдвэрийн дагуу Монгол орон даяар латин үсэгт шилжих бэлтгэл ажил эхлэн, үсгийн дүрмийг хэрхэн боловсруулах талаар ажил өрнөжээ. Гэвч 1941 оны 3 дугаар сарын 25-ны өдрийн МАХН-ын Төв хорооны тэргүүлэгчид ба Ардын Сайд нарын Зөвлөлийн хамтарсан хурлаас монгол бичгийг шинэ орос [кирилл] үсэгт шилжүүлэх нь зүйтэй гэж үзсэн. Орос үсэг дээр үндэслэн монгол шинэ үсгийн төлөвлөгөөг нийтэд зарлаж, хэлэлцүүлэн саналыг харгалзан МАХН-ын Төв хороо, СнЗ-ийн газарт оруулан батлуулах ажлыг МАХН-ын Төв хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга Ю.Цэдэнбалаар ахлуулсан улсын комисст даалгасан. Тус комиссын орлогч даргад Машлай, гишүүдэд Гонгоржав, Доржсүрэн, Лувсанвандан, Дамдинсүрэн, Сурмаажав, Далхжав, Цэвэгмид, Тамжид, Лувсандорж нар багтжээ. Мөн оны 5 дугаар сарын 9-нд МАХН-ын Төв хорооны тэргүүлэгчид, Ардын СнЗ-өөс кирил монгол үсгийг бичих ба хэрэглэх түр дүрмийг боловсруулан гаргах, цагаан толгой, сурах бичиг бэлтгэхийг Шинжлэх Ухааны хүрээлэн, Ардыг гэгээрүүлэх яаманд даалгасан.  1945 оны 5 дугаар сарын 18-ны БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөл, МАХН-ын Төв хорооны хамтарсан хурлаар “Бүх хэвлэл ба улсын албан хэргийг 1946 оны 1 дүгээр сарын 1-нээс эхлэн шинэ үсгээр явуулсугай” хэмээн шийдвэрлэснээр БНМАУ-д кирилл үсгийг хэрэглэн болсон.

    Монгол шинэ үсэг нь орос цагаан толгойн 31 үсэг, хоёр тэмдэгтийг авч дээр нь “ө”, “ү”-үсгийг нэмээд 35 үсэг, тэмдэгтэй болгожээ. Шинэ үсгийн а, о, у, э, ө, ү, ы, и, й, я, е, ё, ю нь 13 эгшиг, б, в, г, д, ж, з, к, л, м, н, п, р, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ нь 20 гийгүүлэгч үсэг, ь, ъ хоёр нь  дуудлагагүй тул эгшиг ч биш гишүүлэгч биш тэмдэгт үсэг болно.  (Ч.Батдорж)

Ашигласан ном зохиол

Ц.Дамдинсүрэн Монгол шинэ үсгийн товч дүрэм. УБ., 1946

Г.Цэрэндорж. БНМАУ-д бичиг үсэг үл мэдэх байдлыг арилгасан нь. Шинжлэх ухааны академийн хэвлэх үйлдвэрт хэвлэв. УБ., 1976.

Ц.Шагдарсүрэн. Монголчуудын үсэг бичигийн товчоон. Урлах эрдэм хэвлэлийн газар. УБ., 2001

     Шагдарсүрэн, Ц., “Монголчуудын бичиг үсэг”, Монгол Улсын Их Сургууль, Монгол Хэл                Соёлын Сургууль, Эрдэм шинжилгээний бичиг, Улаанбаатар, 17/169/ (2001), 28-75-р тал.

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол

Цэцэгдарь, Г., “Монголчуудын үсэг бичгийн түүхийн товч тойм”, Манай Монгол, Улаанбаатар, 1-2 УБ., 2001

Л.Чулуунбаатар. Нүүдэлчин Монголчуудын бичиг үсгийн соёл. МУИС-ийн Хэвлэх үйлдвэрт хэвлэв. УБ., 2001