Шиваа ширээт хутагт Агваанлигдамбажанцан. Эх сурвалж (Монголын сүм хийдийн түүхэн товчоон. Адмон принтинг. УБ., 2009)

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Ширээт гэгээний шавь
Хамаа бүхий үг Сайн ноён аймаг, Сэцэн чин вангийн хошуу
Төрөл Зохион байгуулалт
Цаг үе ХХ зуун
Бүс нутаг Халхын Сайн ноён аймаг, Цэцэрлэг мандал аймаг
Үүсэж байгуулагдсан он цаг 1912
Татан буугдсан он цаг 1924 он
Анхдугаар дүрийн хутагт Лувсан шиваа
Удам Хязгаар дахиныг тогтоогч зүүн этгээдийн туслагч жанжин Цэрэнгийн хошууны зайсан Тангаргийн хүү
Харьяалал Сайн ноён аймаг
Богд хаант Монгол улсын үеийн нэршил (1911-1923) Халхын Сайн ноён хан аймгийн Шиваа ширээт хутагтын шавь
1923 оноос хойш (1923-1931) Цэцэрлэг мандалын аймгийн Хан-Өндөр уулын хошуу
1918 оны хүн амын тоо 286 өрх, эрчүүд хөвгүүд 415 үүний дотор лам 186, шавь хар ард 154, сул чөлөөтэй ард 76, эмс охид 609, бүгд 1024
Шавь дотор байсан сүм хийд Шиваа ширээт хутагтын хүрээ. 1903 онд “Түмэн бүтээл” нэр шагнагдсан

Шиваа ширээт хутагтын шавь

Халхын арван гурван тамгатай хутагтын нэг Шиваа ширээт хутагтын шавь

    Шиваа ширээт хутагт Сайн ноён аймгийн Сэцэн чин вангийн хошууны харьяат бөгөөд анхдугаар дүрийн хутагт Лувсаншиваа нь Өөлдөд олзлогдож Халиун зайсан гэдэг айлд зарцлагдаж байсан. Шиваа ширээт хутагт удалгүй эрдэм номтой хүн болох нь мэдэгдэж, Өөлдийн дунд ихэд хүндлэгдэн тахигдах болсон. Өөлдөд олзлогдсон халхуудыг дагуулан нутаг буцаасан нь Шиваа ширээт хутагтын шавийн хүн амын үүсэл эхэлсэн.

Шиваа ширээт хутагтын 4 дүгээр дүр Ванданчоймбал 1870 онд Улиастайн жанжинд зургаан зуун агт морьд туслан барьж, харьяат шавь нарыг захирах тамга гуйн Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яаманд мэдүүлжээ. Гэвч 1875 онд хутагт Ванданчоймбал жанч халжээ. Тавдугаар дүрийн хутагт Агваанлэгдамбажанцаны үед тамга гуйсан батлах бичгийг Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яаманд удаа дараа илгээсэн боловч нас бага, шавь ардын тоог дахин байцаах хэрэгтэй зэргээр удаа дараа хойшлуулсан. Сэцэн чин ван Наянтаас Шиваа ширээт хутагтын суусан газар, шавь ард цөм ван миний харьяат захирах газар хэмээн тамга гуйсан асуудлыг удаашруулж байв. Тамга гуйсан явдал ийнхүү удааширсаар 1911 он хүрсэн. Монголчууд тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулж, Богд Жэбзүндамба хутагтыг хаан ширээнд залсаны дараа 1912 оны нэгдүгээр сард Шиваа ширээт хутагтын шавийн нутгийг Сэцэн чин вангийн хошуу дотроос салж шанзодба байгуулан шавь захирах тамгыг Богд хаанаас авсан. 1923 онд “Нутгийн захиргааны дүрэм”-ийн дагуу засаг захиргааг өөрчлөн байгуулахад Цэцэрлэг мандалын аймгийн төлөөний түшмэл Чойжилсүрэнгийн хамт хошууны түшмэд хуралдан шавийн захиргааг татан буулгаж, Өлзийт-Өндөр-уулын баруун зүүн хоёр сумыг зохион байгуулжээ. 1924 онд Цэцэрлэг Мандалын аймгийн Хан-Өндөр уулын хошуунд нэгтгэсэн. (Ч.Батдорж)

Ашигласан ном зохиол

ҮТА. х.м-58. д.1. хн.286. хуудас 8-21

ҮТА. х.м-168. д.1. хн.886. хуудас 20

УТНОНББА. х.4. д.1. хн.304. т. 51-52

Ц.Сономдагва. Монгол улсын засаг, захиргааны зохион байгуулалтын өөрчлөлт, шинэчлэл. МХАҮ Танхимын хэвлэх үйлдвэрт хэвлэв. Улаанбаатар, 1998.

Монгол улсын шастир. Дэд дэвтэр. Монгол бичгээс хөрвүүлж, тайлбар зүүлт хийсэн. А.Очир, З.Лонжид, Ц.Төрбат. УБ., 2006

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол

З.Лонжид. Халхын хутагтуудын тухай товч. Илтгэл. 2015.10