Ж.Цэвээн. Эх сурвалж: (ШУА-ийн Түүх, археологийн хүрээлэнгийн Түүхийн баримт мэдээллийн төв)

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Жамцарано
Хамаа бүхий үг Шинэ толь, Нийслэл хүрээний сонин бичиг, Санкт-Петербург, Судар бичгийн хүрээлэн, Эдийн засгийн үндсэн бодлого, Оросын ШУА
Төрөл Түүхэн зүтгэлтэн
Цаг үе ХIX зууны сүүл, ХХ зууны эхэн
Өөр нэр (цол, сүмийн цол, хоч нэр гэх мэт) Жамцарано
Хүйс Эр
Төрсөн он, сар, өдөр 1880 оны 4 дүгээр сарын 26
Нас барсан он, сар, өдөр 1942 оны 5 дугаар сарын 14
Овог, аймаг Буриадын Шарайд овог, Өвөр Байгалын Агын аймаг
Төрсөн газар Сөдөнт
Албан тушаал 1907-1908 онд Санкт-Петербургийн Их сургуулийн дорно дахины салбарт монгол хэлний багш, 1911-1917 онд Богд Хаант Монгол улсын Гадаад хэргийг эрхлэх шийтгэх яамны соёл эрхэлсэн түшмэл, тус яамны дэргэдэх сургуулийн багш, “Шинэ толь” сэтгүүлийн эрхлэгч, орчуулагч, 1917-1918 онд Дорнод Буриадын Үндэсний төв хорооны гишүүн, дарга, 1918-1919 онд Эрхүүгийн Их сургуульд багш, 1921-1923 онд Дотоод яамны дэд сайд, 1921-1932 онд Судар бичгийн хүрээлэн [1930 оноос Шинжлэх Ухааны Хүрээлэн] эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, соёл боловсролын ангийн эрхлэгч, 1924 онд Улсын Бага хурлын гишүүн, МАН-ын Төв хорооны тэргүүлэгч 1924 онд Ардыг Гэгээрүүлэх яамны зөвлөх түшмэл, 1932-1937 онд ЗХУ-ын ШУА-ийн Дорно дахины хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ажилтан
Гэр бүл (эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, хүү охин гэх мэт) эцэг Агын буриадын Шарайд овгийн Жамсран, өвөг эцэг Гэндэн, эмэг эх Долгор, эхнэр Бадамжав

ЦЭВЭЭН Жамсрангийн

ХХ зууны эхэн үеийн Монголын нийгэм, улс төр, шинжлэх ухааны зүтгэлтэн, соён гэгээрүүлэгч, эрдэмтэн судлаач

    Өвөг эцэг Гэндэн, эцэг Жамсран зайсан тушаалтай Буриадын Шарайд овгийн хүмүүс. Цэвээн эцэг Жамсрангаар монгол бичиг заалган суралцсан бөгөөд 1892 оноос Чита хотын гурван жилийн сургууль, 1897 оноос Санкт-Петербург хот дахь П.Бадмаевын Буриад хөвгүүдэд зориулж байгуулсан гимназ, 1898-1901 онд Эрхүүгийн багшийн сургуульд тус тус суралцжээ. 1902 оноос Агын сургуульд багш, 1903-1911 он хүртэл III Александр эзэн хааны Оросын музейн Дундад ба Дорнод Азийг судлах Оросын газраас Монголын олон угсаатнуудын аман зохиол, угсаатан судлалын хэрэглэгдэхүүн цуглуулах ажлаар Монгол, Өвөр монгол, Өвөр Байгалаар аялсан.

    Монголчууд тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны дараа Богд Хаант Монгол улсад ирж, Гадаад хэргийг эрхлэн шийтгэх яамны соёл эрхэлсэн түшмэл, мөн яамны дэргэдэх сургуульд багшаар ажилласан. Монгол сурагчдыг өрнийн соёлтой танилцуулан сайн суралцсан заримыг нь Эрхүү, Тройцкосавск хотуудад илгээн суралцуулжээ. 1913-1914 онд Ерөнхий сайд Сайн ноён хан Намнансүрэнгийн Хаант Орос улс дахь айлчлал, 1912 оны Орос-Монголын гэрээ, 1915 оны Хиагтын гэрээг байгуулах зэрэгт орчуулагчаар ажилласан. Монголын анхны тогтмол хэвлэл “Шинэ толь” сэтгүүл, “Нийслэл хүрээний сонин бичиг” зэргийг эрхлэн гаргаж монголын сэтгүүлзүйн салбарыг үндэслэсэн.

    Монгол оронд өрнөсөн 1921 оны Үндэсний ардчилсан хувьсгалд оролцож, Ардын ЗГ-ын Дотоод яамны дэд сайдаар томилогдон төрийн зохион байгуулалт, засаглалын хэлбэр, гадаад бодлого, улс орны эдийн засгийг сэргээхэд хүчин зүтгэсэн. Ж.Цэвээн нь монгол үндэстний эрх ашгийн төлөөх бодлогыг баримтлаж байсан ч Ө.Бадрах тэргүүтэй зүүнтнүүдийн үед намаас хөөгдсөн.

    1921 онд Судар бичгийн хүрээлэнг үүсгэн байгуулалцаж, эрдэмтэн нарийн бичгийн даргаар ажилласан. Судар бичгийн хүрээлэнгийн гадаад харилцааг өргөжүүлэхэд жинтэй хувь нэмэр оруулсан хүн юм. 1932-1937 онд Оросын ШУА-ийн Дорно дахины хүрээлэнд ажиллаж, ЗХУ-ын ШУА-ийн сурвалжлагч гишүүнээр сонгогджээ. 1937 оны 8 дугаар сарын 11-нд хилс хэргээр баригдан хоригдож байгаад 1942 он 5 дугаар сарын 4-нд нас барсан. (Ч.Батдорж)

Ашигласан ном зохиол

Түүвэр зохиолууд. I боть. (эмхэтгэсэн С.Идшинноров). Тана ХХК-д хэвлэв. УБ., 1997

Д.Б.Улымжиев. Оросын монгол судлал (ХIХ зууны хоёрдугаар хагас – ХХ зууны эхэн үе). ШУА-ийн Эрдэм. УБ., 1998.

Ч.Болдбаатар. ХХ зууны Монголын улс төрийн зүтгэлтнүүд. Адмон ХХК-д хэвлэв. УБ., 2004

Э.Пүрэвжав. Жамсрангийн Цэвээн / Монгол хэл бичгийн судлал XII. Бемби сан хэвлэлийн газар хэвлэв. УБ., 2009. т.67-96

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол

Описание личного архива Ц.Ж.Жамцарано. Издательство БНЦ СО РАН.  Улан-Удэ, 2010.

Ц.П.Ванчикова. Свавный сын Бурятского Народа. Цыбен Жамцарано. Путевые дневники. 1903-1907 гг. Издательство БНЦ СО РАН. Улан-Удэ. 2011