Монголын түүхийн тайлбар толь

А Б В Г Д Е Ё Ж З И К Л М Н О Ө П Р С Т У Ү Ф Х Ц Ч Ш Э Ю Я

Тамирын Улаан хошууны булш

Хүннүгийн үеийн оршуулгын томоохон цогцолбор дурсгал (Өгийнуур сум, Архангай аймаг)

Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг	Хүннүгийн археологийн дурсгалууд, Хүннүгийн жирийн иргэдийн булш, Бурхан толгойн булш, Дуулга уулын булш
Төрөл	Булш оршуулгын дурсгал
Түүхэн эрин үе	Хүннүгийн үе
Он цаг	НТӨ II-I зуун
Салбар	Археологи

Тамирын Улаан хошууны булш

Хүннүгийн үеийн оршуулгын томоохон цогцолбор дурсгал.

Энэхүү дурсгалт газар Архангай аймгийн Өгийнуур сумын төвөөс 24 км зайд оршино. Тамирын голын хойд эрэгт шахаж тогтсон мөргөцийг нутгийнхан Улаан хошуу гэх бөгөөд булшнууд нь энэ хошууны баруун талын гүн жалга бүхий өндөрлөг дэнж газарт жалганы хоёр эргээр байрлана. Оршуулгын газраас өмнө тийш Тамирын гол илхэн харагдах ба хойд хэсгээр нь Орхоны модон гүүрнээс Батцэнгэл сум орох төв авто зам өнгөрөх ажээ. Энд 300 гаруй булшбайхын зэрэгцээ, түүнээс холгүй орших зэрэгцээ 3 шороон хэрэмт суурингийн туурь зэрэг дурсгалууд бий.

Дурсгалт газрыг 2000 оноос хойш З.Батсайхан судалж 10 гаруй булш малтсан байна. Мөн 2001 оноос Ц.Төрбат УБИС-ийн Түүхийн тэнхимийн оюутнуудын дадлагын ажлын хүрээнд 3 булш, 2013 оноос Монгол-Францын хамтарсан төслийн хүрээнд 31 булш малтан шинжилжээ.

Тамирын Улаан хошууны булшууд 60 см хүртэл өндөртэй, цагариган хэлбэрийн дараастай, зарим тохиолдолд зүүн ба урд талдаа жижиг үүдэвчтэй, дараасны төв хэсэгтээ чулуугүй хотгортой байдаг. Зарим булшны зүүн талд хөшөө чулуу босгосон байдаг нь Хүннүгийн зарим дурсгалд тохиолддог шинж юм. Булшны нүх нь харьцангуй том бөгөөд гүн байна. Тухайлбал 13-р булшны нүх 5 м гүнтэй байжээ. Оршуулгын түвшинд дүнзэн хашлага хийж сургааг модоор тагладаг бөгөөд дотор нь банзан авс үйлддэг. Эндэхийн булшнууд бүгд хүнээ зүүн зүгт хандуулан оршуулдгаараа онцлогтой. Мөн шавар ваар сав харьцангуй олон тоотой гардаг бөгөөд зэр зэвсгийн зүйлс цөөн гардаг онцлогтой. Түүнчлэн тахилгын ба хойлгын адуу малын яс цөөн байдгийг дурдах нь зүйтэй. Уг оршуулгын газрын онцлог байдлыг харгалзан хүннүгийн булшны доторхи Тамирын голын хэмээх нэгэн орон нутгийн бүлэг байна гэсэн таамаглал байдаг.

Оршуулгын газрын зүүн хэсгийн зарим булшны нүхний гүн ба талбайн хэмжээ асар том байх бөгөөд 20 м2 талбайтай 5 м гүнтэй булшнууд гарч байгаа нь яавч жирийн иргэдийн гэж хэлэх аргагүй бөгөөд орон нутгийн язгууртнуудын булш гэж үзвэл зохино. Түүнчлэн эндэхийн булшнаас урьд өмнө Хүннүгийн дурсгалаас олдож байгаагүй, судалгааны өндөр ач холбогдолтой олон олдвор хэрэглэгдэхүүн гарсны дотор 13-р булшнаас боловсруулж нүхэлсэн чонын шагай, хэлхээтэй зооснууд, гоёл чимэглэлийн хээ чимэглэлтэй мөнгө ба алтан ялтсууд, алтан ээмэг, 17-р булшнаас бүрэн тоног хэрэгсэлтэй эмээл, түүний төмөр бүүрэг, хазаар, амгай зуузай зэрэг гарсан байна. Мөн эндэхийн булшнаас урьд өмнө Хүннүгийн дурсгалаас илэрч олдоогүй 5 төрлийн шавар сав суулга илэрсэн нь уг дурсгалын онцгой байр суурийг харуулна. (Ц.Төрбат)

Ашигласан ном зохиол

Батсайхан З. Хүннү (Археологи, угсаатны зүй, түүх). УБ., 2002.

Батсайхан З. Тамирын Улаан хошуунд хүннү булш малтан судалсан тухай // Studia archaeologica. Tom. XXXIV, Fasc. 17. УБ., 2014, т. 221.

Монгол-Францын археологийн нээлтүүд: Хорин жилийн хамтын ажиллагаа. Эрхлэн хэвлүүлсэн (Ц.Төрбат), П.Х.Жискар. – УБ., 2015.

Төрбат Ц. Тамирын Улаан хошууны булш ба Хүннүгийн угсаатны бүрэлдэхүүний асуудалд //Түүхийн сэтгүүл. Tom. IV, Fasc. 1. УБ., 2003, т.6-17.

Purcell David E. and Spurr Kimberly C. Archaeological Investigations of Xiongnu Sites in the Tamir River Valley. Results of the 2005 Joint American-Mongolian Expedition to Tamiryn Ulaan Khoshuu, Ogii nuur, Arkhangai aimag, Mongolia // The Silk Road. Vol. 4, No. 1, 2006, p. 25.