Монгол Алтайн нурууны ноён оргил Алтай Таван Богд уулын өвөр бэлээс эх авсан Хар салаагийн гол, Рашааны гол хэмээх хоёр голын хооронд тогтсон намхан толгойг Арал толгой гэнэ. Түүний урд дор Хотон нуур бий. Арал толгойн баруунтай Монгол, Хятадын хил орших ба Монгол Улсын хилийн 1-р багана тэндээс эхэлдэг юм.

     Арал толгой орчмын газар нь уул, ус жигдэрсэн Монгол орны байгалийн үзэсгэлэнтэй газруудын нэг бөгөөд Монгол улсын тусгай хамгаалалттай газрын нэг билээ. Энэ нутагт эрт цагаас хүн нутаглаж ирсэн болохыг Арал толгойн орчмоос олддог хар саарал чулуугаар хийсэн хусуур, залтас, ялтас, шаантаг хэлбэрийн үлдэц зэрэг чулуун зэвсгийн олдворууд гэрчилнэ.

    Арал толгойн өвөр болон орой хэсгийн хэвтээ хаднаа олон тооны амьтдын зургийг хонхойлон цохиж сийлсэн байдаг.

     Арал толгойн хадны зургийг Монгол болон Ази, Европын хээр талын бүс нутгийн хадны зургийн томоохон дурсгал бүхий бусад дурсгалын нэгэн адил түүхэн урт хугацаанд олон зуун мянган жилийн турш бүтээсэн болох нь эрдэмтдийн судалгаанаас тодорхой харагддаг.

     Арал толгойн хадны зургийн ихэнх хэсэг нь буюу 90 орчим хувь нь зэрлэг ан амьтан ба ан агнууртай холбоотой байхад зөвхөн 7 орчим хувь нь мал, мал аж ахуйтай холбоотой байна. Иймээс Арал толгойн хадны зураг үндсэндээ эртний анчдын бүтээсэн дурсгал болох нь илэрхий юм. Тус газрын хадны зургийн хамгийн эртнийх нь томоор дүрсэлсэн тэмээн хяруул, адууны дүрс бүхий зохиомжууд, буга, үхрийн зураг бөгөөд зарим зургийг зориуд гүйцээлгүй дутуу орхисон ч байна.

     Монгол болон Төв Азийн нутагт тэмээн хяруул амьдарч байсан үе болон хадны зурагт тусгалаа олсон бусад амьтдын зураг, нум сум, богино жадны хэлбэр төрх зэргээс Арал толгойн хадны зургийн эртнийхийг мезолитын үед цоолборлосон болох нь тодорхой байна. Энэ үед холбогдох зураг тооны хувьд харьцангуй цөөхөн юм.

     Арал толгойн хадны зургийн ихэнх хэсгийг хүрэл зэвсгийн үед бодит байдлаар дүрслэн цоолборлосон байх ажээ. Хүрэл ба төмрийн түрүү үед үүссэн “амьтны загварт урлаг”-ийн аргаар дүрсэлсэн зураг нэг, нүүдлийн мал аж ахуйтай холбоотой зураг ердөө хоёрхон (тэрэг, морьтой хүн), тэмээ, үхэр унасан, ачсан, морь мал хөтөлсөн хүний зураг алга байгаа нь үүнийг гэрчилнэ.

     Иймээс Арал толгойн хадны зураг нь мезолит, неолит, хүрэл зэвсгийн үеийн анчдын бүтээсэн гайхамшигт дурсгал юм.

     Арал толгойн хадны зураг нь Цагаан салаа, Бага Ойгор, Шивээт хайрханы хадны зургийн хамтаар 2011 онд Дэлхийн соёлын өвд бүртгэгдсэн юм. (Н.Батболд)