Хөшөөний суурь

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Хорин, Хэлинь
Хамаа бүхий үг Чингис, Өгэдэй
Төрөл Хот суурин
Цаг үе Их Монгол улс
Хэний хаанчлалын үед Чингис хаан-Аюушридара хаан
Салбар, чиглэл түүх
Үндэслэн байгуулагч Чингис, Өгэдэй
Бүс нутаг Монгол улс
Үүсч байгуулагдсан он цаг 1220

Хархорум

Их Монгол улсын нийслэл.

Хархорумд хот суурин байгуулах явдал бүр Уйгур улсын үеэс эхтэй бөгөөд хожим нь Чингис хааны орд өргөө Хархорум орчимд байрлаж байв. Чингис хаан 1220 онд Хархорумыг улсын нийслэл болгохоор тогтсон мэтээр өгүүлсэн ганц нэг баримт буй боловч чухамхүү нийслэл болсон нь Өгэдэй хааны үед холбогдоно. Өгэдэй хаан 1234 онд Алтан улсыг мөхөөх аян дайнаас буцан ирж Хархорумд буусан тухай “Монголын нууц товчоон”-д тэмдэглэсэн бөгөөд Өгэдэй хаан 1235 онд Хархорум хотыг байгуулж, Түмэн амгалант ордныг цогцлоож, Монгол гүрний нийслэл болгожээ. Түүнээс хойш Хархорум нь Хубилайг их хаан суух хүртэл Монгол гүрний нийслэл байж, өрнө дорныг холбосон худалдаа, зам харилцаа, соёл, эдийн засгийн төв болж байжээ.

1260 онд Хубилай Шанду хотод хаан ширээнд сууж, улмаар 1264 онд Алтан улсын нийслэл байсан Яньцзин хотыг Чжунду хэмээн нэрлээд, 1266 онд тус хотын зүүн хойно шинэ нийслэл Дайду хотыг байгуулах зарлиг буулгав. Шинээр байгуулсан хотоо 1271 онд улсын нийслэл болгон тунхагласнаар Хархорум хот улсын нийслэл байхаа больсон хэдий ч уугуул монгол нутгийн улс төрийн төв хэвээр байжээ. Дай Юань улсын хаад Хархорумыг өвөг дээдсийн мандсан нутаг хэмээн онцгойлон үзэж, хаан ширээ залгамжлах хан хөвгүүнийг тус хотод суулган, монгол нутгийг захируулдаг байв. 1370 онд Тогоонтөмөр хааны хүү Аюушридара Билэгт хаан Хархорумд нийслэллэн сууснаар тус хот дахин цэцэглэн мандах болжээ. Гэвч 1380 онд Хятадын Мин улсын цэрэг Хархорум хотыг довтолж эвдэн сүйтгэсний улмаас тус хот эзгүйрэн орхигдох эхлэл тавигдсан хэмээн зарим судлаач үздэг нь эргэлзээтэй. 1378 онд Төгстөмөр хаан Буйр нуурын орчимд Мин улсын цэрэгт цохигдоод Хорин (Хархорум)-д суухаар одсон тухай нанхиад сурвалжийн мэдээ нь тухайн үед Хархорум хот хэвээр байсныг харуулж буй гэж үзэж байна. Түүнээс хойш Монголын хаад Хархорумд сууж байсан тухай мэдээ үзэгдэхгүй боловч, ямартай ч Батмөнх Даян хааны үед богино хугацаагаар Хархорумд нийслэллэж байжээ. XVI зууны сүүлчээр Халхын нөлөө бүхий язгууртан Абтай сайн хан Хархорумын суурин дээр Эрдэнэзуу хэмээх хийдийг байгуулсан нь Хархорум хавийн нутаг монголчуудын оюун санаанаас огтоос арчигдаагүй, хүндтэй байр суурь эзэлж байсныг харуулах чухал нотолгоо юм.

Монголын эртний нийслэл Хархорум хотын туурь Монгол улсын Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын нутагт оршдог. Хархорум хотын туурийг 1948-1949 онд С.В.Кисилев, Х.Пэрлээ нарын, 1978-1985 онд Н.Сэр-Оджав, Д.Цэвээндорж, Д.Баяр нарын, 1995-1997 онд ЮНЕСКО-гийн ивээл дор Монгол Японы судлаач эрдэмтэд, 2000 оноос Монгол, Германы эрдэмтэд судлан шинжилсэн байна. Судалгаа шинжилгээний ажил, археологийн малтлагын үр дүн, олдсон олдвор хэрэглэгдэхүүнүүд нь Хархорум хотын хөгжил, төлөвлөлт, барилга архитектурын хөгжлийн төвшин, цар хүрээ, онцлогийг тал бүрээс нь нээн харуулж, Хархорум нь тухайн үедээ өрнө дорнын олон орныг холбосон Монголын эзэнт гүрний нийслэл хот байсныг давхар нотлоод байна.

Хархорум хот эргэн тойрон хүрээлсэн шавар хэрэмтэй, дөрвөн талдаа хаалгатай, зүүн хаалган дээр шар будаа болон бусад үр тариа, баруун хаалган дээр хонь ямаа, өмнөд хаалган дээр үхэр тэрэг, умард хаалган дээр морь унаа худалддаг байсан тухай түүхэн сурвалжид тэмдэглэгдэн үлджээ. Хотод хятад, орос, франц, англи, мажаар зэрэг дэлхийн олон орны хүн суудаг өрнө, дорныг холбосон тэр үеийн дэлхийн улс төр, соёл, эдийн засаг, худалдааны том төв байсан юм. Тус хотын зохион байгуулалт, уран барилгын хэв загварт нүүдэлчин монголчуудын хот суурин цогцлон барих уламжлалт арга зонхилж байсны зэрэгцээ өрнө дорнын уран барилгын янз маяг хосолсон байжээ. Хотын туурьд хийсэн археологийн малтлагаар барилгын материал шавар вааран чимэглэл, тоосго зэргийг шатаан боловсруулж байсан гэрийн хана мэт дүгрэг хэлбэртэй тоосгон зуух илрүүлж олсон нь дундад зууны Монголын нийслэл хотод хөгжиж байсан үйлдвэрлэлийн арга ажиллагааг бодитойгоор харуулах нэн үнэт дурсгал болно.

Монголын их хаад аливаа шашныг ялгаварлалгүй адилхан дээдлэн үзэж эрхэмлэн хүндэтгэдэг байсан тул Хархорум хотод будда, христос, лалын шашны 12 сүм дуганд хурал хурж, мөргөл үйлддэг байжээ.

Хархорум хотын бурхны шашны “Цогт их гэрийн сүм” буюу “Юань улсыг мандуулах асар”-ын туурийг Монгол-Германы хамтарсан “Орхон” төслийн хээрийн шинжилгээний анги ил музей болгон сэргээж олон нийтэд үзүүлэх боломжтой болгосон байна. (Ц.Цэрэндорж, Н.Батболд)

Ашигласан ном зохиол

Лю Цзи, Умар газар одсон хувийн тэмдэглэл (орчуулсан Цэрэндорж Ц.) – “Умар газар одсон хувийн тэмдэглэл, Умрыг төвшитгөсөн тэмдэглэл”, УБ., 2016

Монголын нууц товчоо (худам монгол бичгээр монгол бичиг, утга судлалын үүднээс Шанжмятавын Гаадамбын төсөөлөн нягталж сийрүүлсэн сийрүүлгэ эх, тайлбар), УБ., 1990

Юань улсын судар (хятад хэлээр)

Далай Ч., Монголын түүх (1260-1388), гутгаар дэвтэр, УБ., 1992

Монгол нутаг дахь түүх, соёлын дурсгал, УБ., 1999

Пэрлээ Х., Монгол ард улсын эрт дундад үеийн хот суурины товчоон, УБ., 1959

Хубилай хаан ба түүнийг залгамжлагчид, редактор Цэрэндорж Ц., Чулуун С., УБ., 2015

Киселев С.В., Древние монгольские города, М., 1966


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол

Ганболд Ж., Мөнхцэцэг Т.,  Наран Д., Пунсаг А., Монголын Юань улс, УБ., 2006