Оршуулга

Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг Таван Толгойн булш, Юань улс, Чандмань Хар уулын булш
Төрөл Булш оршуулга
Түүхэн эрин үе Монголын үе
Он цаг XII – XV зуун
Салбар Археологи

Эртний монголчуудын булш

Дундад эртний монголчуудын булш оршуулгын дурсгалыг язгууртны болон жирийн иргэдийн хэмээн ангилан үздэг.

     Эртний монголчуудын язгууртны бунхант оршуулга манай улсын нутгаас хараахан олдоогүй байна. Гэхдээ сүүлийн жилүүдэд Сүхбаатар аймгийн Онгон сумын нутаг Таван Толгойд малтан судалсан булшнууд нь XIII-XV зууны монгол язгууртных болох нь тодорхой болж байна. Таван толгойн булшны зохион байгуулалт нь газрын хөрсөн дээр чулуугаар цагариглан өрж хийсэн овоолгоор танигдана. Баялаг олдвортой булшинд гүн нүх малтаж хүүрийг гурван давхар төмөрлөг бүслүүртэй модон авсанд агуулж, толгойг нь их төлөв хойд зүг чиглүүлэн тавьж эмээл хазаартай хөлөг морь дагалдуулан оршуулсан нь илэрсэн байдаг.

     Сурвалж бичгийн мэдээнд дундад зууны монголчууд хүүр оршуулахдаа ихэд нууцалж, ялангуяа хаад ихсийг оршуулсан газраа хэнд ч мэдэгдэхгүй болгохыг эрмэлздэг байсан тухай өгүүлсэн нь бий. Тиймээс ч Монголын их хаад байтугай, нэр ус нь тодорхой нэг ч язгууртан ноёны булшийг нээн олж малтан шинжилсэн зүйл одоогоор үгүй юм.

     Дундад зууны монголчуудын жирийн иргэдийн булш ихэвчлэн нэг газар цөөн тоотой олдох бөгөөд газрын хөрсөн дээр чулуу өрж хийсэн нууцлаг дараастай, заримдаа шороон овоолготой, дараасыг хуулж авахад голдуу дан шороогоор булж төдий л гүн биш булшны нүхэнд австай, авсгүй хоёр янзаар оршуулсан байдаг. Түүнээс гадна булшны нүхэн дэх аль нэг талын ханыг хажуу тийш хөндийлөн ухаж шарилыг хөмөгт тавьж нууцлан оршуулах зан үйл байжээ.

     Эрэгтэй хүний булшнаас байлдааны зэр зэвсгийн зүйлс, нумын ясан наалт, үйсэн саадаг, эмээл, дөрөө, хазаарын хэрэглэл, хэт цахиур, бүсний чимэглэл олдох ба эмэгтэй хүний булшинд гоёл чимэглэлийн зүйлс, богтаг малгай, үйлний хайч, ээрүүлийн таваг, сам, толь, сав суулга гэх мэт зүйл дагалдуулан хийсэн нь нийтлэг тохиолдоно. Мөн булшнаас хойлгын махан хүнсний үлдэгдэл болох элдэв мал амьтны яс, үүний дотроос ихэвчлэн хонины шагайтай шаант, нуруу, дал дагалдуулсан байдаг. Шагай чөмгийг ихэвчлэн хүүрийн толгой талд шагайтай талаар нь доош харуулж босгон тавьдаг зан үйл байжээ.

     Одоогоор манай улсын нутагт нийт 80 шахам газар 600 орчим эртний монгол булш малтан шинжилж судалгааны үр дүнгээс хэвлэн нийтэлжээ. Өнөөгийн судалгааны түвшинд малтан судалсан булшнуудыг он цагийн хувьд Монголын археологийн соёлын түрүү үе (X-XII зуун), сонгодог үе (XIII-XIV зуун), хожуу үеийнх (XV-XVII зуун) хэмээн ангилж болно. (Н.Батболд)

Ашигласан ном зохиол

Амартүвшин Ч., Батболд Н., Эрэгзэн Г., Батдалай Б. Чандмань Хар уулын археологийн дурсгал I. УБ., 2015.

Батдалай Б. Дундад зууны үеийн булш оршуулгын дурсгалын он цагийн асуудалд. // Археологийн судлал. Т.XXXV, fasc.32, УБ., 2015, тал 483-493.

Пэрлээ Х. Эртний монголчуудын үхэгсдээ оршуулж байсан зан үйлийн асуудалд. УБ., 1956.

Төрбат Ц, Батсүх Д. Таван толгойн монгол язгууртны булшнууд. // Монгол-Францын археологийн нээлтүүд, хорин жилийн хамтын ажиллагаа. Үзэсгэлэнгийн каталог. УБ., 2015, тал 139-169.

Эрдэнэбат У. Монгол эхнэрийн богтаг малгай. УБ., 2006.

Эрдэнэбат У. Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт дундад зууны монголчуудын булш, оршуулгын дурсгалыг судалсан тойм. // Монголын археологийн шинжлэх ухаан. “Монгол улсын шинжлэх ухаан” 108 боть цуврал бүтээлийн 32-р боть. УБ., 2007.

Эрдэнэбат У., Төрбат Ц. Онгон нутгийн өв соёл. УБ., 2011.


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол