Монголын түүхийн тайлбар толь

А Б В Г Д Е Ё Ж З И К Л М Н О Ө П Р С Т У Ү Ф Х Ц Ч Ш Э Ю Я

Бурхан толгойн булш

Хүннүгийн жирийн иргэдийн булш (Хутаг-Өндөр сум, Булган аймаг)

Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг	Хүннүгийн археологийн дурсгалууд, Хүннүгийн жирийн иргэдийн булш, Тамирын Улаан хошууны булш, Дуулга уулын булш
Төрөл	Булш оршуулгын дурсгал
Түүхэн эрин үе	Хүннүгийн үе
Он цаг	НТӨ III-I зуун
Салбар	Археологи

Бурхан толгойн булш

Хүннүгийн жирийн иргэдийн булшны томоохон оршуулгын дурсгалт газар.

Бурхан толгойн дурсгалт газар нь Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын нутаг, Эгийн голын адгийн Хужир нуга хэмээх нарийн хөндийн баруун хэсэгт оршино. Дурсгалт газар Хантай багийн төвөөс зүүн тийш 40 км, Ингэт толгойн сангийн аж ахуйн төвөөс баруун хойш 60 гаруй км зайтай юм. Эгийн голын хойд эргийн өндөрлөг дэнжийн зүүн өмнөд үзүүрийн жижиг толгойг Бурхан толгой гэх бөгөөд толгойн баруун хойд талын тэгш дэвсэгт цагариг хэлбэрийн гадаад чулуун байгууламжтай олон булш бүхий Хүннүгийн оршуулгын газар бий.

Энд нийт 95 гадаад чулуун байгууламжит булш ил мэдэгдэж байсан ба булшнуудыг малтах явцад хөрсөн дээр ил мэдэгдэх тэмдэггүй 8 булш нэмж илэрсэн байна. Бурхан толгойн булшны гадаад чулуун байгууламжийн хэмжээ 3-11 м-ийн хооронд хэлбэлзэнэ. Үүнээс 46а-р булш хамгийн жижиг, 27-р булш хамгийн томд тооцогдох юм. Харин дийлэнхи булш нь 5-7 м голчтой байна. Булшнууд ерөнхийдөө зүүн хойноос баруун өмнө тийш ташуулдсан байрлалтай ба дотор нь зүүн хойд, баруун, өмнө гэсэн 3 бүлэгт хуваах боломжтой юм. Малтлага судалгааны явцад эдгээр бүлгүүд нь он цаг болон оршуулгын зан үйлийн хувьд бага зэрэг ялгаатай болох нь мэдэгджээ. Тухайлбал, өмнөд бүлгийн булшнууд нь голчлон нэг чулуун байгууламжийн дор хос нүхтэй, дийлэнхи оршуулгын толгойн чиглэл зүүн болон зүүн өмнө тийш хандсан байхын дээр радио-карбон шинжилгээний үр дүнд эдгээр нь он цагийн хувьд бусдаас эрт үед холбогдож байжээ. Мөн өмнөд бүлгийн булшнууд нь эд өлгийн зүйлс, хойлгын малын ясаар хамгийн орох бол хэсгийн нь гол төлөв жижиг хэмжээтэй байх жишээтэй юм.

Дурсгалт газрыг анх 1991 онд ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгээс томилон ажиллуулсан “Сэлэнгийн экспедиц” илрүүлжээ. Улмаар тус газар усан цахилгаан станцын усанд автагдах талбайд орж байсан тул авран хамгаалах шаардлага гарснаар 1992 оноос эхлэн бүхэлд нь малтан судласан юм. Малтлагын ажлыг ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгээс томилсон “Эгийн гол”-ын экспедиц эхлүүлж Монгол-Францын ба Монгол-Америкийн хамтарсан экспеицүүд үргэлжлүүлэн 1999 онд малтан шинжилж дууссан байна. Бурхан толгойн оршуулгын газар нь одоогоор манай улсад бүрэн хэмжээгээр малтан судалсан Хүннүгийн анхны оршуулгын цогцолбор болох тул ихээхэн ач холбогдолтой. Мөн Бурхан толгойн хэрэглэгдэхүүн дээр тулгуурлан Хүннүгийн удамшил зүйн судалгаа хийгдэж тэднийг орчин цагийн монголчуудтай холбоотой болохыг баталсан тул монголчуудын угсаа гарлын судалгаанд нэн чухал байр суурь эзэлдэг. (Ц.Төрбат)

Ашигласан ном зохиол

Батсайхан З. Хүннү (Археологи, угсаатны зүй, түүх). УБ., 2002.

Төрбат Ц., Амартүвшин Ч., Эрдэнэбат У. Эгийн голын сав нутаг дахь археологийн дурсгалууд (Хүрлийн үеэс Монголын үе). УБ., 2003.

Төрбат Ц. Хүннүгийн жирийн иргэдийн булш. УБ., 2004.

Турбат Ц. Керамика хуннского могильника Бурхан толгой // Антропологи, Археологи, Угсаатан судлал. МУИС-ийн ЭШБ. №210(19). УБ., 2003, т.82-100.

by AdChoices

Эрдэнэбаатар Д., Төрбат Ц., Эрдэнэбат У. Хүннүгийн үеийн шинэ олдворууд // Studia archaeologica. Tom. ХIХ, Fasc. 7. УБ., 1999, т. 64-73.

Giscard P.-H., Turbat Ts., Crubezy E. Le Premier empire des Steppes en Mongolie. Histoire dupeuple Xiongnu et étude pluridisciplinaire de l'ensemble funéraire d'Egyin Gol. Dijon: Éditions Faton, 2013.