Хубилайн цэргийн хотын Дарь эхийн сүм

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Хубилайн цэргийн хот
Хамаа бүхий үг Аригбөх, Хубилай хаан
Төрөл Хот суурин
Түүхэн эрин үе Монголын үе
Он цаг 1278 он (XIII зууны хоёрдугаар хагас)
Салбар Археологи

Хөгшин Тээлийн балгас

“Хубилай хааны сүрийг бадруулагч цэргийн хот” буюу нутгийн ардууд “Хөгшин тээлийн балгас” гэдэг эртний хотын туурь.

     Энэ дурсгал Өвөрхангай аймгийн Хайрхандулаан сумын нутаг Хангайн нурууны баруун өмнөд үзүүр Хан Хөгшин ууланд оршино. Хубилайн цэргийн хот нь Хан Хөгшин уулын зүүн суга Их модны ам, Бага модны амны гурван хэсэг газар барьсан том хэрэм, Их модны амны адгийн Цагаан толгойн өвөрт буй нутгийнхан “Дарь эхийн сүм” хэмээн нэрлэдэг барилгын үлдэц зэргээс бүрддэг.

     Уг хот цайзын үлдэгдлийг шинжиж үзэхэд олон жилээр байнга хүн оршин сууж байсны шинж тэмдэггүй, түр зуур аян дайны зориулалтаар бэхлэн барьсан шинжтэй байдаг байна. Хубилайн цэргийн хотын гурван хэрмийг өндөрлөг хэц, алсын хараат газар олон давхар хэрэмтэйгээр барьсныг харахад аргагүй л цэргийн сэргийлэн хориглох бодлогод нийцүүлэн үйлдсэн нь илэрхий байдаг ажээ.

     Эртний хотын энэ үлдцийг 1926 онд оросын эрдэмтэн П.К.Козлов үзэж товч тодорхойлолт хийж, түүний дэргэд байсан нангиад бичээсийн гэрэл зургийг татаж, орос орчуулгыг нийтэлсэн бөгөөд тэрээр өөрийн нийтэлсэн орчуулгад үндэслэн хотыг Хубилай, Аригбөх хоёрын Монголын хаан ширээ булаалдсан XIII зууны хоёрдугаар хагасын түүхэн үед буюу 1275 онд байгуулсан хэмээн үзсэн байдаг. Харин Ц.Хандсүрэнгийн нягтлан тодотгож шинээр уншсан нь өмнөх орчуулга ба уншилтын алдаа мадгийг залруулж уг хөшөөг 1275 онд бус 1278 онд босгосныг тодруулжээ. Ингээд он цаг, үйл явдлыг нягтлахад уг хөшөө болон хэрмийн үлдэгдэл нь Хубилай, Аригбөх нарын тэмцлийн үед бус харин түүнээс арай хожуу үед холбогдох нь тодорхой юм. Учир нь Аригбөхийг Хубилайд бууж өгсний дараа Зүч, Өгөдэй, Гүюгийн угсааны ноёд Хубилайн эсрэг босон тэмцжээ. Хубилай өмнөд Хятадыг дайлаар явуулсан цэргийн гол хүчийг татан авчирч эсэргүүцэн боссон ноёдыг дарах арга хэмжээг яаралтай авсан байна. Уг бослого тэмцлийг даруулахаар Хубилай хаанаас томилон илгээсэн их цэрэг нь Хан Хөгшин ууланд хөшөө босгон үйл явдлаа алдаршуулж хот цайз байгуулжээ.

     2015 онд “Дарь эхийн сүм” хэмээх барилгын туурьд хийсэн малтлагын үр дүнгээс үзэхэд зохион байгуулалтын хувьд Хубилайн цэргийн хотын гурван хэрмээс өөр зүг буюу өмнө зүгт харсан хаалгатай байснаас үүдэн судлаачид он цагийн хувьд уг барилга хэрмүүдээс арай хожуу үед холбогдох магадлалтай хэмээн үзжээ. (Н.Батболд)

Ашигласан ном зохиол

Баяр Д. Хөгшин Тээлийн балгас дахь анхны малтлага судалгаа //Түүхийн судлал. Т.XXXIII, fasc.16, УБ., 2002, тал 156-175.

Козлов П.К. Краткий отчет о Монголо-Тибетской экспедиции Государственного русского географического общества. 1923-1926. Северная Монголия. III. Ленинград, 1928. 

Монгол нутаг дахь түүх, соёлын дурсгал. УБ., 1999.

Мөнхбаяр Л., Хантөгс Т. Хөгшин Тээлийн балгасан дахь “Дарь эх”-ийн сүмд хийсэн малтлага судалгаа // Археологийн судлал. Т.XXXV, fasc.34, УБ., 2015, тал 500-513.

Пэрлээ Х. Монгол ард улсын эрт, дундад үеийн хот суурины товчоон. УБ., 1961. 

Пэрлээ Х. 1965 оны археологийн шинжилгээний олзноос. ТС. Т.VI, fasc.10, УБ., 1966, тал 93-106. 

Хандсүрэн Ц. Хөгшин Тээлийн хөшөөний бичээсийг унших нь. ТС. Т.VI, fasc.11, УБ., 1966. тал 107-116.


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол