Монголын түүхийн тайлбар толь

А Б В Г Д Е Ё Ж З И К Л М Н О Ө П Р С Т У Ү Ф Х Ц Ч Ш Э Ю Я

Сагсай хэлбэрийн булш

Хүрлийн үеийн оршуулгын дурсгал

Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг	Баян-Өндөрийн булш, Хиргисүүр
Төрөл	Булш оршуулгын дурсгал
Түүхэн эрин үе	Хүрлийн үе
Он цаг	НТӨ II мянганы сүүлийн хагас
Салбар	Археологи

Сагсай хэлбэрийн булш

Хүрлийн үеийн оршуулгын дурсгал.

Сагсай хэлбэрийн булшны тархалтын төв нь Монгол улсын нутаг болно. Хилийн чанадад Тувагийн нутагт мөн цөөнгүй малтан судалсан байдаг. Монгол улсын хувьд хойшоо Хөвсгөл нуурын өмнөд хэсэг, зүүн тийш Хангайн нурууны зүүн бие, баруун урагш Говийн Алтайн өвөр, баруун тийш Монгол Алтайн нурууны зүүн бие, урагш Говийн Алтайн нурууны төгсгөл хэсэг хүртэл хэмээн тоймлон тогтоох боломжтой байна. Одоогоор Баян-Өлгий аймгийн Сагсай сумын нутаг Цагаан Асгад нэг оршуулгын газрын 22 булш, мөн аймгийн Цэнгэл сумын Цагаан голын хөндийн Тахилгат Үзүүрт 8 булш, Хойд Тамирын голын хөндийд 10 булш, Ховд аймгийн Мөнххайрхан сумын нутаг Хөх толгойд 2 булш, Говь-Алтай аймгийн Тонхил сумын нутаг Хяр Хараачид 2 булш буюу нийт 52 булш малтлан шинжилжээ.

Дөрвөн талдаа хөшөө чулуу босгосон булш нь дугуй болон дөрвөлжин хэлбэрийн чулуун дараастай ба дараасыг том том чулуугаар хүрээлж, түүний дөрвөн талд нь гонзгой том чулуудыг хөшөө маягаар босгосон байдаг. Дугуй болон дөрвөлжин хүрээний дөрвөн талд хөшөө чулууд босгодог гол онцлог шинж юм. Судлаачид ийм булшийг “Мөнгөн тайга”-ийн хэлбэрийн булш, “Сагсай хэлбэрийн булш”, хиргисүүрийн нэг төрөл, “Дөрвөн хөшөөт булш” зэргээр олон янзаар нэрлэдэг боловч үнэндээ хөгжингүй хүрлийн үед холбогдох нэг төрлийн оршуулгын дурсгал болох нь нотлогдож байна. Улмаар цаашид энэхүү дурсгалыг нэрлэх нэрийг жигдлэх шаардлагатай байгаа тул Монголын археологид анх малтан шинжилсэн газрын нэрээр “Сагсай хэлбэрийн булш” хэмээн нэрлэдэг болоод байна.

Монголын баруун бүс нутагт голын хөндий, тэгш тал, эрэг, уулын аманд байрлах бол, Умард болон Төвийн бүс нутагт ихэвчлэн уулын энгэр бэл, Говийн Алтайн уулсаар байх булшнууд уулын ам, энгэр, бэл, нуурын өмнөд эргээр тархан байрласан нь тохиолдоно. Нэг оршуулгын газарт ганц нэгээс авахуулаад дунджаар 20-30-аараа зэрэгцэн орших ба зарим тохиолдолд нэг эгнээнд хэдэн арваараа цуварч орших нь бий.

Монголын баруун хэсгийн булшнуудын дараасны гол хэсгийг цагаан өнгийн чулуугаар хийсэн байдгаараа онцлогтой. Дараасны гаднах хэлбэр төрх (дугуй, дөрвөлжин) нас барагчийн хүйстэй холбоогүй болох нь малтан шинжилсэн дурсгалуудаас тодорхой харагддаг. Харин дараасны жижиг, томын хэмжээ нь нас барагчийн нийгмийн зэрэг зиндаатай холбоотой байж болох юм. Оршуулгын хэсэг нь голын дараас чулуун дор байрлах бөгөөд үндсэндээ газрын гадарга дээр хашлага, хүрээ маягийн чулуутай, таг чулуутай, эсвэл гүнд ил харагдахгүй чулуун хашлагатай зэрэг олон төрөл байна.

Хашлага чулууг булшны төв хэсэгт газрын өнгөн хөрсөн дээр, эсвэл 10-128 см гүнд баруунаас зүүн тийш чиглэлтэйгээр байгуулж, уг хашлагаа хавтгай том чулуудаар тагласан байдаг. Ерөнхийдөө нас барагчийн толгойг баруун өмнө, баруун, баруун хойд зүг чиглүүлэн, эх биеийг дээш, эсвэл баруун юмуу зүүн хажуугаар нь хэвтүүлж, цөөн тохиолдолд түрүүлгэ нь харуулж тэнэгэр байдлаар оршуулсан байдаг. Энэ хэлбэрийн булшнаас эд өлгийн зүйлс бараг гардаггүй ч цөөн хэдэн тохиолдолд вааран савны хагархай, чулуун зэвсгийн зүйлс, чулуун дэр, зосон будгийн үлдэгдэл зэрэг зүйлс илэрч олдсон.

Цагаан Асга болон Хойд Тамирын хөндийн булшнаас олдсон хүний ясанд антропологийн хэмжилт судалгаа хийхэд төрхийн хувьд Азийн хүн амтай илүү ойр байгаа бол Монголын баруун хэсгийн буюу Цагаан Асгын булшны эзэд европжуу төрхтөн болох нь тогтоогдсон байна. Түүнээс гадна палеопатологийн судалгаагаар бүгд нуруу, хөлийн үений ясны хөнгөн ба хүнд өвчлөлтэй байсан нь тогтоогджээ.

Уг дурсгал нь он цагийн хувьд ерөнхийдөө хөгжингүй хүрлийн үеэс хожуу хүрлийн үед буюу НТӨ 1500–980 онд холбогдоно. (Ж.Гантулга, Ц.Төрбат)

Ашигласан ном зохиол

Гантулга Ж. Сагсай хэлбэрийн булш // Булш оршуулгын дурсгал. Монголын археологийн өв цуврал. Эрхлэн нийтлүүлсэн Г.Эрэгзэн. УБ., 2016, т. 58-71.

Төрбат Ц., Батсүх Д., Батбаяр Т. 2007 онд Баян-Өлгий аймгийн Сагсай сумын нутагт ажилласан Монгол-Европын холбооны хамтарсан археологийн экспедицийн тайлан. ШУА-ийн ТАХ-ийн ТБМС. – УБ.,2008.

by AdChoices

Төрбат Ц., Батсүх Д., Баярхүү Н., Энхбаяр Г. Монгол-Францын хамтарсан “Еurasiat-хүрлийн үеийн булш” төслийн Археологийн хээрийн шинжилгээний ангийн 2014 оны ажлын тайлан. ШУА-ийн ТАХ-ийн ТБМС. – УБ., 2014.

Төрбат Ц. Монгол Алтайн хүрлийн үеийн судалгааны тулгамдсан асуудлууд // Хүрэл, төмрийн түрүү үе ба Хүннүгийн өмнөх соёлын судалгаа. Эрдэм шинжилгээний бага хурлын илтгэлийн эмхэтгэл. Эмхэтгэсэн Ч.Ерөөл-Эрдэнэ. УБ., 2014, т. 8-19.