Сүй шу жан Монгол ноёдын хамт. Нийслэл Хүрээ. 1920 оны 1 сар.

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Өөртөө засах засаг, автономит засаг
Хамаа бүхий үг Хиагтын гэрээ, Нармай Монголын хөдөлгөөн, “64 зүйл гэрээ”, “Автономит Гадаад Монголын Засгийн газрын бичиг”
Төрөл Үйл явдал
Цаг үе ХХ зууны эхэн үе
Бүс нутаг Өнөөгийн Монгол улс
Болсон цаг хугацаа 1919.11 сараас -1920.01 сар
Хаана болсон Монгол
Холбогдох түүхэн хүн, аймаг угсаатан Г.Бадамдорж, Чен И, Сүй Шу жан

Гадаад Монголын өөртөө эзэрхэх засгийг устгасан нь

Гадаад Монголын өөртөө эзэрхэх засгийг устгасан нь

     Монголын эргэн тойронд өрнөсөн үйл явдлууд тус орны байдалд сөргөөр нөлөөлж, Хиагтын 3 улсын гэрээгээр батлан тогтоосон Гадаад Монголын өөртөө эзэрхэх засаг 1919 оны  эцсээр унасан юм. Олон  хүчин зүйлээр нөхцөлдсөн энэхүү ээдрээтэй хэрэг явдалд Дундад иргэн улсаас Монголын тухайд явуулсан бодлого, үйл ажиллагаа эн түрүүнд холбогдоно. 

     Хиагтын гэрээ батлагдмагц  “эзэн эрхээ” нэн даруй эдлэхийг хүссэн хятад сайдууд  хамгаалах цэргийн хамт Хүрээ, Улиастай, Ховд, Хиагтад ирж  сууснаар Монголын талаархи далдын санаархлаа хэрэгжүүлж, Гадаад Монголын  өөртөө эзэрхэх эрхийг гэрээ хэлэлцээрээр цуцлахыг  зүйл бүрээр оролджээ. Гэвч энэ нь цаг хугацаа эзэлж, үр дүнд хүрэхгүй байсан тул цэргийн хүчээр түрэмгийлэх бодлогод шилжив. Сибирь, Өвөр Байгальд өрнөсөн иргэний дайн, Нармай Монголын хөдөлгөөний улмаас Монголын хил хязгаар түгшүүртэй болж ирснийг  Хүрээнд суусан хятад сайд Чен И  овжноор  ашиглаж, большевик аюул, Семёноваас хамгаалах”  нэрээр хятад цэргийг  удаа дараа ирүүлж чаджээ. Чингэснээр 1919 оны дунд үе болоход Монголын Нийслэл Хүрээ, Улиастай, Ховд, Хиагт зэрэг чухал боомт газруудад арваад мянган хятад цэрэг ирж байрласан мэдээ буй.

    Улмаар 1919 оны 11 дүгээр сарын эхээр Хүрээнд ирсэн генерал Сүй Шужан Монголын автономийг устгах нь тушаалын хэрэг болохыг сануулж, Монголын эрх баригчдаар гуйн өргөх бичгийг гаргуулахаар хүчлэн шаарджээ. Сүй Шу жаны тулгалтыг  Улсын  Доод хурал эсэргүүцсэн хэдий ч  нөхцөл байдлаас гарц олж чадаагүй Дээд хурал зохион өгсөн бичгийг монголоор орчуулан, 5 яамны тамгыг дарж 11 дүгээр сарын 17-ны өдөр “Автономит Гадаад Монголын Засгийн газрын бичиг” нэрээр өргөжээ. 1919 оны 11 дүгээр сарын 22-нд Гурван улсын гэрээг цуцалж, Гадаад Монголын  автономит эрхийг халсан тухай Дундад улсын ерөнхийлөгчийн зарлиг гарч, 12 дугаар сарын 16-нд Монголын олон хошуудад зарлан мэдэгдэв.

    1920 оны 1 дүгээр  сарын 2-нд  Монголын өөртөө эзэрхэх засгийг устгасан тухай ёслол Нийслэл Хүрээнд болж, Монголын Засгийн газрын тамга хэргийг хураан, монгол цэргийг тарааснаар хятадын цэргийн захиргаа тогтов. Гэхдээ энэ нь цаг зуурын  явдал байж, монголчууд  хятадын эзэрхийллийн эсрэг тэмцэлд нийт олноороо боссон билээ. (Н.Хишигт)

Ашигласан ном зохиол

Батбаяр Ц., Монгол ба  Их гүрнүүд ХХ зууны эхний хагаст (Хиагтаас Ялта хүртэл: Сталин, Чан  Кай ши, Монголын тусгаар тогтнол). Хянан тохиолдуулсан:Ч.Дашдаваа. УБ. ”Мөнхийн үсэг” ХХК, 2006
Гадаад Монголын тусгаар тогтнолын нууц учир. (Эрхлэн хэвлүүлсэн Ч.Алтангэрэл, Редактор:Г.Даш). УБ.: “Соёмбо принтинг”ХХК, 2013

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол

Автономит Гадаад Монголын Засгийн газрын  бичиг. ДИУ-ын 18-р он11сарын 21. Монголын шаргачин хонин жил. 9 сар - УТНС. Гар бичмэл.
Ариунсайхан М., Гадаад Монголын автономитийг устгасан тухай асуудалд-//Түүхийн  судлал. Боть 25, Fasc 5. УБ, 1990. т. 41-60
Хишигт Н., Гадаад Монголын  өөртөө засах засгийг устгасан түүхийн асуудалд-//МУИС. НШУС. Эрдэм  шинжилгээний  бичиг. “Түүх YII”. УБ., 2008. т.139-149.