Авын Хөх уул нь Ховд аймгийн Булган сумын нутагт сумын төвөөс баруун тийш 8 км зайд Булган голын баруун эрэгт оршино. 2008 онд Д.Батсүх, Т.Батбаяр нар нээн илрүүлжээ. Уулын өвөр бэл, баруун ба зүүн шанаанд хүрлийн үеэс дундад зууны үед хамаарах олон арван дурсгал бий. Тухайлбал, түрүү хүрлийн үеийн хэмцэгийн соёлын хүн чулуу ба булшнууд, хөгжингүй ба хожуу хүрлийн үеийн Баянтүмбийн хэлбэрийн булшнууд, Хүннүгийн үеийн 20 гаруй булштай оршуулгын газар байсныг илрүүлж зарим дурсгалыг 2012 онд Ц.Төрбат нар малтан судалж он цаг ба соёлын хамаарлыг тогтоожээ.

Авын Хөх уул-V дурсгал нь Хэмцэгийн соёлын хоёр булш ба тэдгээрийн зүүн талд босоо байдалтай анхны байрлалдаа байгаа нэгэн хүн чулуунаас бүрдэнэ. 1-р булшийг нь 2010 онд А.А.Ковалев нар малтжээ. Энэхүү булш 3,5х1,8 м хэмжээтэй, 1,6 м өндөртэй хавтгай чулуун хайрцаг ба түүнийг хүрээлэн манасан жижиг чулуун дарааснаас бүрдэнэ. Хайрцагны хавтгай чулуунууд дотор талдаа улаан зосон хээ чимэглэлтэй. Уг булш эрт цагт тоногдсон боловч муу хадгалагдсан 5 хүний оршуулгын үлдэгдэл илэрсний дээр бургасны мөчир, 2 ширхэг чулуун аяга, 30 ширхэг чулуун бөмбөлөг, чулуун туйван зэрэг оршуулгын эд өлгийн зүйлс илэрчээ.

2-р булш өмнөх дурсгалын хойд талд оршино. Уг булш нь 3,4х1,8 м хэмжээтэй чулуун хайрцаг ба түүнийг хаяалан манасан 17 м голчтой, 1,6 м өндөртэй чулуун дараастай болно. Эрт цагт тоногдож чулуун хайрцагны тагнууд эвдэрч, байрлал нь алдагдсан байна. Мөн хожуу үед оруулмал оршуулга хийгдсэн байдаг. Энэхүү булшинд 4 хүний оршуулга малтлагын янз бүрийн түвшинд илэрсэн нь муу хадгалалттай, анхны байрлалаа бүрэн алдсан байжээ. Малтлагаас хээ чимэглэлтэй, улаан хүрэн өнгийн өндгөн ёроолтой шавар сав, хар өнгийн богхед мэт чулуугаар үйлдсэн зориулалт тодорхойгүй эдлэл, 17 ширхэг чулуун бөмбөлөг, чулуун зос, зос нухах чулуун таваг зэрэг эд өлгийн зүйлс илэрчээ.

Авын Хөх уулын он цаг нь оршуулгын түвшиндээ НТӨ 2500-2400 он болно. Энэ нь Хэмцэгийн соёлын сонгодог үеийн хэв шинжит дурсгал бөгөөд хажуудаа буй хүн чулуутай хоршиж соёлын нэн ховор цогцолборыг үүсгэж байгаагаараа онцгой ач холбогдолтой юм. (Ц.Төрбат)