Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Халхын дорнод замын Хэрлэн барс хотын чуулганы баруун гарын дундад баруун этгээдийн хошуу, Сэцэн хан аймгийн Ахай засгийн хошуу, Хан Хэнтий уулын аймгийн Дархан уулын хошуу, Ахай гүнгийн хошуу
Төрөл Хошуу
Цаг үе 1691-1928 он
Хэний хаанчлалын үед Энх-Амгалан
Анхны засаг ноён Засаг, улсад туслагч гүн Цэрэнванбу
Удам Сэцэн хаан Шолойн наймдугаар хүү Бадамдашийн хүү Цэвээний хүү
Харьяалал Сэцэн хан аймаг
Байгуулагдсан он цаг 1712
Татан буугдсан он цаг 1928
Манжийн үеийн нэршил (1691-1911) Халхын дорнод замын Хэрлэн барс хотын чуулганы баруун гарын дундад баруун этгээдийн хошуу
Богд хаант Монгол улсын үеийн нэршил (1911-1923) Сэцэн хан аймгийн Ахай засгийн хошуу
1923 оноос хойш (1923-1931) Хан хэнтий уулын аймгийн Дархан уулын хошуу
Анх байгуулагдах үеийн сумны тоо 1 бүтэн 1 хагас сум
1918 оны хүн амын тоо Өрх – 834. Эрэгтэй – 1390 (үүнээс тайж – 37, хамжлага ард – 106, лам банди – 776, сумны албат эр – 384, сул эр – 87). Эмэгтэй – 1450. Нийт – 2840.
Одоогийн Хэнтий аймгийн Дархан сум
Хошууны дотор байсан сүм хийд Хошууны гол хүрээ (1739)
Сүүлчийн засаг ноён Дашравдандорж

Ахай засгийн хошуу (Сэцэн хан аймаг)

Чин улсын үеийн Халхын Сэцэн хан аймгийн хошуу

    Тус хошууны анхны засаг Цэрэнванбу нь Сэцэн хан аймгийн боржигины Сэцэн засгийн хошууны туслагч тайж байжээ. 1712 онд цэргийн гавьяаны учир түүнийг тус хошуунаас салган тусгай засаг хошуу болгов. 1724 онд өөлдийн Лувсаншарав нар оргосныг мөрдөн хөөж, баривчилсан цэргийн гавьяа байгуулсан тул улсад туслагч гүн өргөмжлөгдөв. 1742 онд насжсан учир засгийн тушаалаас байлгаж хүү Гэлэгбалд залгамжлуулжээ. Тус хошуу нь зүүнш Язгар уул, өмнөш Бага эрээн, баруунш Өлгий уул, хойш Тооно, зүүн хойш Улаан ухаа, баруун хойш Яргай уул, зүүн өмнөш Нүүрстэйн ус, баруун өмнөш Хөхцөт хөөвөр хүрчээ. 1911 онд Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглахад Богд хаанаас үе улиран Ахай засаг цол хүртээсэн тул тус хошууг Сэцэн хан аймгийн Ахай засгийн хошуу хэмээн нэрийдэх болов. 1923 оны засаг захиргааны өөрчлөлтөөр тус хошууг Хан Хэнтий уулын аймгийн Дархан уулын хошуу хэмээн өөрчлөн нэрлэж, Бэлгэх, Мандал, Ноён баян, Чандмань уул зэрэг 4 сумтай болгожээ. Жижиг хошуудыг татан буулгаж, нэгтгэх бодлогын хүрээнд тус хошууг татан буулгаж, 1928 онд хуучин Сэцэн хан аймгийн Зоригт засгийн хошуугаар байгуулсан Хан Хэнтий уулын аймгийн Дашбалбар уулын хошуунд нэгтгэжээ. 1931 оны засаг захиргааны шинэчлэлээр хошуудыг татан буулгаж, аймаг сумдыг зохион байгуулахад тус хошууны хуучин нутгаар одоогийн Хэнтий аймгийн Дархан сумыг байгуулжээ. (Б.Нацагдорж)

Засаг ноёдын үе залгамжлал

Цэрэнванбу

Засаг, улсад туслагч гүн

1712-1742

Гэлэгбал

Засаг, улсад туслагч гүн

1742-1757

Гончигдорж

Засаг, улсад туслагч гүн

1757-1794

Цэвээндорж

Засаг, улсад туслагч гүн

1794-1847

Гомбожав

Засаг, улсад туслагч гүн

1847-1889

Цэрэндорж

Засаг, улсад туслагч гүн

1889-1892

Нармандах

Засаг, улсад туслагч гүн

1893-1917

Чагдаргочоо

Засаг, бэйсийн зэрэг

1917

Дашравдандорж

Засаг, улсын түшээ гүн

1917-1923

Ахай засгийн хошууны газрын зураг (1907)

Ашигласан ном зохиол

Jang Mu jokiyaba. Namyun, Banzaraγča mongγolčilaba. Mongγol-un qosiγu nutuγ-un temdeglel (dumda). Ündüsüten-ü keblel-ün qoriy-a. 1990

Майский И. Современная Монголия. Иркутск, 1921.

Сономдагва Ц. Монгол улсын засаг, захиргааны зохион байгуулалтын өөрчлөлт, шинэчлэл. Улаанбаатар, 1998.

Шархүү Цэ. Дөрвөн аймгийн засаг хошуудын засаг ноёдын товч шастир. // Mongoru kenkyukai. Osaka, 1984. Vol.7, т.119-207. 

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол