Адил утгатай үг | Халхын дорнод замын Хэрлэн барс хотын чуулганы дундад дахь зүүн этгээдийн хошуу, Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ далай засгийн хошуу, Хан Хэнтий уулын аймгийн Мөнххан уулын хошуу, Эрдэнэ далай вангийн хошуу |
Төрөл | Хошуу |
Цаг үе | 1691-1931 он |
Хэний хаанчлалын үед | Энх-Амгалан |
Анхны засаг ноён | Засаг, хошууны бэйс Буджав |
Удам | Сэцэн хаан Шолойн аравдугаар хүү Буджав эрдэнэ тайж |
Харьяалал | Сэцэн хан аймаг |
Байгуулагдсан он цаг | 1691 |
Татан буугдсан он цаг | 1931 |
Манжийн үеийн нэршил (1691-1911) | Халхын дорнод замын Хэрлэн барс хотын чуулганы дундад дахь зүүн этгээдийн хошуу |
Богд хаант Монгол улсын үеийн нэршил (1911-1923) | Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ далай засгийн хошуу |
1923 оноос хойш (1923-1931) | Хан хэнтий уулын аймгийн Мөнх хаан уулын хошуу |
Анх байгуулагдах үеийн сумны тоо | 2 сум |
1918 оны хүн амын тоо | Өрх – 2594. Эрэгтэй – 5253 (үүнээс тайж – 491, хамжлага ард – 1316, лам банди – 2557, сумны албат эр – 513, сул эр – 376). Эмэгтэй – 6061. Нийт – 11314. |
Одоогийн | Сүхбаатар аймгийн Мөнххаан сум |
Хошууны дотор байсан сүм хийд | Эрдэнэ гүнгийн хүрээ (1790) |
Сүүлчийн засаг ноён | Наваанцэрэн |
Халхын зүүн гарын Сэцэн хаан Шолойн аравдугаар хүү Буджав эрдэнэ жонон 1688 онд албат ардаа дагуулан говийг туулан Чин улсад дагаар оров. 1689 онд түүнийг засаг болгож, 1691 оны Долнуурын чуулганаар хошууны бэйс өргөмжилжээ. 1711 онд Энх-Амгалан хаанд бараалхаар очсонд дэвшүүлж төрийн бэйл өргөмжлөв. 1713 онд нас барсан түүний хүү Ёндонринчен засаг, улсад туслагч гүн залгамжлав. 1755 онд түүний ач Даржаагийн үед цэргийн гавьяаны учир хошууны бэйс болжээ. Тус хошууны нутаг нь зүүнш Хоргой уул, өмнөш Сүүж ус, баруунш Шар хад, хойш Бэрх уул, зүүн хойш Нанги толгой, баруун хойш Их газар, зүүн өмнөш Их цав, баруун өмнөш Дундад түрүн хүрчээ. 1911 онд Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглахад тус хошууны засаг ноён бэйс Гомбосүрэн тусгаар тогтнолын хэрэгт идэвхийлэн оролцсон тул үе улиран эрдэнэ далай засаг, төрийн жүн ван өргөмжилж, Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэх яамны тэргүүн сайд, Сэцэн хан аймгийн цэргийг захирах жанжны тушаалд улируулан томилжээ. Ингээд тус хошууг Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ далай засгийн хошуу хэмээн нэрийдэх болов. 1923 оны засаг захиргааны шинэчлэлээр Хан Хэнтий уулын аймгийн Мөнх хаан уулын хошуу хэмээн өөрчилж, Баянцагаан, Баянхан, Баянтэрэм, Баян-Овоо, Баянцогт, Баян-Уул, Биндэръяа, Дэлгэрцогт зэрэг 8 сумтай болгов. 1926 онд жижиг хошуудыг татан буулгахад Түмэнцогт уулын хошууг тус хошуунд нэгтэжээ. 1931 онд хошуудыг татан буулгахад тус хошууны нутгаар одоогийн Сүхбаатар аймгийн Мөнххаан сумыг байгуулжээ. (Б.Нацагдорж)
Засаг ноёдын үе залгамжлал
Буджав |
Засаг, хошууны бэйс, төрийн бэйл |
1691-1713 |
Ёндонринчен |
Засаг, улсад туслагч гүн |
1713-1718 |
Басу |
Засаг, улсад туслагч гүн |
1718-1750 |
Даржаа |
Засаг, хошууны бэйс |
1750-1780 |
Сономванжилдорж |
Засаг, хошууны бэйс |
1780-1803 |
Ойдовцэвээн |
Засаг, хошууны бэйс |
1803-1810 |
Пунцагдорж |
Засаг, хошууны бэйс |
1810-1847 |
Дэжиддорж |
Засаг, хошууны бэйс |
1847-1871 |
Гончигжав |
Засаг, хошууны бэйс |
1871-1884 |
Лаваандорж |
Засаг, хошууны бэйс |
1884-1896 |
Дэжидбалжир |
Засаг, хошууны бэйс |
1896-1899 |
Гомбосүрэн |
Засаг, хошууны бэйс |
1899-1915 |
Намсрайжав |
Засаг, төрийн жүн ван |
1915-1919 |
Наваанцэрэн |
Засаг, төрийн жүн ван |
1919-1923 |
Jang Mu jokiyaba. Namyun, Banzaraγča mongγolčilaba. Mongγol-un qosiγu nutuγ-un temdeglel (dumda). Ündüsüten-ü keblel-ün qoriy-a. 1990
Майский И. Современная Монголия. Иркутск, 1921.
Сономдагва Ц. Монгол улсын засаг, захиргааны зохион байгуулалтын өөрчлөлт, шинэчлэл. Улаанбаатар, 1998.
Шархүү Цэ. Дөрвөн аймгийн засаг хошуудын засаг ноёдын товч шастир. // Mongoru kenkyukai. Osaka, 1984. Vol.7, т.119-207.
Тус толийн талаарх санал хүсэлтээ
contact@mongoltoli.mn хаягаар ирүүлнэ үү.
© Монголын түүх 2016 он