Монголын түүхийн тайлбар толь

А Б В Г Д Е Ё Ж З И К Л М Н О Ө П Р С Т У Ү Ф Х Ц Ч Ш Э Ю Я

Хэмцэгийн соёлын хүн чулуу

Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг	Хэмцэгийн соёл, Авын Хөх уулын булш, Ягшийн Хөдөөгийн булш
Төрөл	Хүн чулуу
Цаг үе	Хүрлийн үе
Он цаг	НТӨ III мянган
Салбар	Археологи

Хэмцэгийн соёлын хүн чулуу

Монголын хүрэл зэвсгийн үеийн Хэмцэгийн археологийн соёлд хамаарах хүн чулууд.

Алтайн нуруу дагасан Хэмцэгийн соёлын дурсгалууд Монгол улс, БНХАУ, Казахстан ба ОХУ-д тархсан байна. Монгол улсын нутагт Ховд ба Баян-Өлгий аймгийн Ягшийн Хөдөө, Хэвийн ам, Авын Хөх уул, Баян-Өндөр, Улаан худаг, Халзан үзүүр, Баян-Энгэр, зэрэг арав орчим газарт 20 гаруй булш оршуулгын байгууламж, тахилгын байгууламжийг малтан судалжээ. Түүнчлэн Хэмцэгийн соёлын хадны зургийн дурсгалуудыг Шинжааны Дунд Булаг, Монголын Цагаан Салаа/Бага Ойгор зэрэг дурсгалд илрүүлжээ. Одоогоор Хэмцэгийн соёлын 70 гаруй хүн чулууд илэрснээс Монголд зөвхөн 2 ширхэг судлагдаад байна. Эдгээр нь Төв Азид илэрсэн хамгийн эртний хүн чулууд болохын хувьд соёл-түүхийн өндөр ач холбогдолтой.

Хэмцэгийн соёлыг анх 1962 онд Хятадын археологичид Шинжаанд нээжээ. Үүнээс хойш нэг хэсэг уг соёлын судалгаа орхигдож явсаар 1990-ээд оны үеэс Оросын археологчид сонирхон судлах болсон. Энэ үеэс А.В.Варёнов, А.А.Ковалев, А.А.Тишкин нар уг соёлыг идэвхитэй судлаж байна. Монголын хувьд 2003 оноос уг соёлын булш оршуулга ба хүн чулууг Д.Эрдэнэбаатар, А.А.Ковалев нар Ховд, Баян-Өлгий аймгийн нутагт судлаж эхэлсэн байна. 2012 онд Ц.Төрбат нар Хэмцэгийн соёлын булшийг мөн Ховд аймгийн нутагт Авын Хөх уул, Баян-Өндөрт малтан судалжээ.

Хэмцэгийн соёлын хүн чулууд ихэвчлэн булш оршуулгатай хамтдаа нэгэн цогцолбор болон оршдог. Ингэхдээ булшны зүүн талд нүүрээрээ дорно зүгт харан байрладаг байна. Хүн хөшөөд нь хүнийхээ нүүрийг өвөрмөцөөр загварчлан дүрслэхийн зэрэгцээ гар болон бусад эрхтнийг хүртэл дүрслэх явдал бий. Түүнчлэн их биеийн дээр бух, хүн зэрэг дүрслэлүүд тохиолддог нь он цагийг тогтоох чухал баримжаа болдог. Гарт нь нум, таяг зэрэг эд зүйлсийг бариулан дүрсэлсэн цөөн хүн чулууд бас бий. Эдгээр хүн чулуудыг таних гол тэмдгүүд нь товойлгон дүрсэлсэн бүлтгэр дугуй нүд, хагас нуман хөмсөг, хацрыг дүрсэлсэн гурвалжин товгор, амны доороос эрүүний үзүүр хүртэл холбосон шулуун зураас, хүзүүнд дүрсэлдэг хөмөргөн гурвалжин унжлагууд зэрэг дүрслэлүүд болно.

Хэмцэгийн соёлын булш оршуулга нь Өмнөд Сибирийн Афанасьевийн соёл, Караколийн соёл, Окуневийн соёл, Елунины соёлтой холбоотой. Хүн чулууд нь ч дүрслэл, утга агуулгын хувьд Окуневийн чулуун хөшөөд ба Караколийн дүрслэх урлагийн дурсгалуудтай холбогдох нь илэрхий. Харин гарал үүслийн асуудал нь бүрхэг хэвээр байна. Зарим судлаачид Баруун Европын хожуу неолит-түрүү хүрлийн үеийн археологийн соёлуудтай холбож тайлбарладаг бол зарим нь Умард Кавказ-Украин-Ижил мөрний сав нутгийн түрүү хүрлийн Нүхэн булшны соёлын хүн чулуутай харьцуулан үзсэн байдаг. Ямар боловч эдгээр хүн чулууд Төв Азийн хүрээнд хамгийн эртний хүн чулууд болохын хувьд бусад хожуу үеийн хүн чулуудын өвөг, эх загвар болох учиртай. Нөгөө талаар урлаг ба гоо зүйн хувьд өндөр түвшинд бүтээсэн эдгээр хүн чулууд Монголын эртний түүх соёлын нандин өв болдог. (Ц.Төрбат)

Ашигласан ном зохиол

Ковалев А.А. Древнейшие статуи Чемурчека и прилегающих территорий. СПб., 2012.

Ковалёв А.А. (ред.) Древнейшие европейцы в сердце Азии: чемурчекский феномен. Часть I. Результаты исследований в Восточном Казахстане, на севере и юге Монгольского Алтая. Составитель и научный редактор А.А.Ковалев. CПб, 2014.

Ковалёв А.А. (ред.) Древнейшие европейцы в сердце Азии: чемурчекский феномен. Часть II. Результаты исследований в Центральной части Монгольского Алтая и в истоках Кобдо; памятники Синьцзяна и окраинных земель. Составитель и научный редактор А.А.Ковалев. CПб, 2015.

Төрбат Ц., Батбаяр Т. Монгол Алтайгаас илрүүлсэн түрүү төмөрлөгийн үеийн хүн чулуут цогцолбор // Studia archaeologica. Tom. IX (XXIX), Fasc. 8. УБ., 2010, т. 150-163.

Kubarev V.D. Two bronze age steles in Gorny Altai // Archaeology, Ethnology and Anthropology of Eurasia. Vol. 37/1 (2009), pp. 34-38.

Telegin D.Ya & Mallory J.P. The anthropomorphic stelae of the Ukraine: the early iconography of the Indo-Europeans. Washington D.C.: Institute for the Study of Man, 1994.

Wei Ming Jia P., Betts A.V.G. A re-analysis of the Qiemu’erqieke (Shamirshak) cemeteries, Xinjiang, China // The Journal of Indo-European Studies. Vol. 38, No. 3,4 (2010), pp. 1-43.

王博，祁小山。丝绸之路草原石人研究。乌鲁木齐：新疆人民出版社，1996.

Wang Bo, Qi Xiaoshan [Ван Бо / Ци Шяошань]. Sichou zhi lu caoyuan shiren yanjiu [Торгон замын дагуух тал нутгийн хүн чулууны судалгаа]. ‒ Urumqi: Xinjiang Renmin chuban she [Өрөмч: Шинжааны Ардын Хэвлэлийн Хороо] 1996.