Адил утгатай үг | Халхын дорнод замын Хэрлэн барс хотын чуулганы баруун гарын дундад хошуу, Сэцэн хан аймгийн Сэцэн засгийн хошуу, Хан Хэнтий уулын аймгийн Оцол Сансар уулын хошуу, Боржигин сэцэн вангийн хошуу |
Төрөл | Хошуу |
Цаг үе | 1691-1931 он |
Хэний хаанчлалын үед | Энх-Амгалан |
Анхны засаг ноён | Засаг, хошууны бэйл Цэвдэн |
Удам | Сэцэн хаан Шолойн наймдугаар хүү Бадамдаш далай хунтайжийн ахмад хүү Дамбын хүү Цэвдэн эрх тайж |
Харьяалал | Сэцэн хан аймаг |
Байгуулагдсан он цаг | 1691 |
Татан буугдсан он цаг | 1931 |
Манжийн үеийн нэршил (1691-1911) | Халхын дорнод замын Хэрлэн барс хотын чуулганы баруун гарын дундад хошуу |
Богд хаант Монгол улсын үеийн нэршил (1911-1923) | Сэцэн хан аймгийн Сэцэн засгийн хошуу |
1923 оноос хойш (1923-1931) | Хан хэнтий уулын аймгийн Оцол Сансар уулын хошуу |
Анх байгуулагдах үеийн сумны тоо | 8 сум |
1918 оны хүн амын тоо | Өрх – 4106. Эрэгтэй – 6536 (үүнээс тайж – 42, хамжлага ард – 945, лам банди – 2073, сумны албат эр – 3304, сул эр – 173). Эмэгтэй – 8749. Нийт – 15285. |
Одоогийн | Говьсүмбэр аймгийн нутаг бүхлээрээ, Дорноговь аймгийн Даланжаргалан, Хар-Айраг, Дэлгэрхэт, Дундговь аймгийн Цагаандэлгэр, Говь-Угтаал, Баянжаргалан, Төв аймгийн Баянжаргалан сум. |
Хошууны дотор байсан сүм хийд | Тавнангууд сумын Дашчоймбол дацан (1714), Гучид сумын Пунцагдашлин (1739), Баруун Чойрын хийд (1754), Зүүн Чойрын Шашныг өрнүүлэгч сүм (1778) |
Сүүлчийн засаг ноён | Гомбосүрэн |
Сэцэн хаан Шолойн ач хүү Цэвдэн эрх тайж 1688 онд албат ардаа аван говийг туулан Чин улсад дагаар орсонд 1689 онд засаг өргөмжилж, 1691 оны Долнуурын чуулган дээр төрийн бэйл хэргэм шагнажээ. Түүний дагуулан ирсэн албат ардаар 8 сум зохиож түүнд захируулав. Цэвдэн Чин улсад дагаар орохоос өмнө Ерөө, Цөх гол орчмоор нутаглаж байв. Түүний харьяат тавнангууд хэмээх нэг хэсэг албат нь зүүнгарын довтолгооны үеэр оросын цэрэгт цохигдон арга буюу Орост дагаж байгаад 1691 онд хуучин эзнийг даган ирсэнд мөн Цэвдэнд өгч захируулав. 1694 онд Цэвдэн нас барсанд түүний хүү Ванжилд засаг, төрийн бэйлийн хэргэмийг залгамжлуулав. Халхчууд уг нутагтаа буцаж суухад хуучин нутагтаа хүрч сууж чадсангүй баахан урдуур нутаглах болжээ. Засаг Ванжил 1723 онд цэргийн гавьяаны учир төрийн жүн ван хэргэм шагнасан боловч хожим ялын учир хэргэмээ эвдүүлжээ. 1734 онд түүний харьяатаас 1 сум баргачуудыг Хөлөнбуйрын барга 8 хошуунд татан оруулав. Тус хошууны нутаг нь зүүнш Өлгий, өмнөш Улаан толгой, баруунш Их газарын Ачит уул, хойш Баян хар, зүүн хойш Бөгтөр хар ус, баруун хойш Сангийн далай, зүүн өмнөш Цагаан хөтөл, баруун өмнөш Улаан хөөвөр хүрчээ. 1911 онд Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглахад тус хошууны засаг ноён Гомбосүрэнг үе улиран сэцэн засаг, жүн вангийн зэрэг өргөмжилснөөр тус хошууг Сэцэн хан аймгийн Сэцэн засгийн хошуу хэмээх болов. 1923 оны засаг захиргааны шинэчлэлээр тус хошууг Хан Хэнтий уулын аймгийн Оцол Сансар уулын хошуу хэмээн өөрчлөн нэрлэж, Айраг, Баянжаргалан, Баян-Эрхтэй, Даланжаргалан, Дашнамжил, Дэлгэрхан, Дэлгэрхэт, Дэлгэр, Их жаргалан, Их-Эрээн, Их угтаал, Нялга, Цагаан-Айраг, Цэнгэл-Мааньт, Цээл цагаан, Цэцэн уул зэрэг 16 сумтай болгов. 1931 оны засаг захиргааны өөрчлөлтөөр хошуудыг татан буулгахад тус хошууны нутгаар одоогийн Дорноговь аймгийн Даланжаргалан, Хар Айраг, Дэлгэрхэт, Дундговь аймгийн Цагаандэлгэр, Говь-Угтаал, Баянжаргалан, Төв аймгийн Баянжаргалан сум боло Говьсүмбэр аймгийн нутгийг бүхэлд нь байгуулжээ. (Б.Нацагдорж)
Засаг ноёдын үе залгамжлал
Цэвдэн |
Засаг, төрийн бэйл |
1691-1694 |
Ванжил |
Засаг, төрийн бэйл |
1694-1749 |
Ванчинжав |
Засаг, төрийн бэйл |
1749-1756 |
Дагдандорж |
Засаг, төрийн бэйл |
1756-1814 |
Намжилдорж |
Засаг, төрийн бэйл |
1814-1843 |
Гончигжав |
Засаг, төрийн бэйл |
1843-1857 |
Гунгаадорж |
Засаг, төрийн бэйл |
1857-1860 |
Цэрэнсандав |
Засаг, төрийн бэйл |
1860-1906 |
Юндэндорж |
Засаг, төрийн бэйл жүн вангийн зэрэг |
1906-1908 |
Гомбосүрэн |
Засаг, төрийн бэйл, жүн вангийн зэрэг |
1908-1923 |
Jang Mu jokiyaba. Namyun, Banzaraγča mongγolčilaba. Mongγol-un qosiγu nutuγ-un temdeglel (dumda). Ündüsüten-ü keblel-ün qoriy-a. 1990
Майский И. Современная Монголия. Иркутск, 1921.
Сономдагва Ц. Монгол улсын засаг, захиргааны зохион байгуулалтын өөрчлөлт, шинэчлэл. Улаанбаатар, 1998.
Шархүү Цэ. Дөрвөн аймгийн засаг хошуудын засаг ноёдын товч шастир. // Mongoru kenkyukai. Osaka, 1984. Vol.7, т.119-207.
Тус толийн талаарх санал хүсэлтээ
contact@mongoltoli.mn хаягаар ирүүлнэ үү.
© Монголын түүх 2016 он