Монголын түүхийн тайлбар толь

А Б В Г Д Е Ё Ж З И К Л М Н О Ө П Р С Т У Ү Ф Х Ц Ч Ш Э Ю Я

Хиргисүүр

Хэрлэнгийн хиргисүүр

Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг	Уртын булгийн хиргисүүр, Буган хөшөө, Сагсай хэлбэрийн булш, Баян-Өндөрийн булш
Төрөл	Булш оршуулгын дурсгал, Тахилгын байгууламж
Түүхэн эрин үе	Хүрлийн үе
Он цаг	НТӨ II-I мянган
Салбар	Археологи

Хиргисүүр

Хүрлийн үеийн оршуулга-тахилгын цогцолбор байгууламж

Хиргисүүр Монгол улсын төв, баруун хэсэг буюу Хэнтий аймгийн баруун хэсэг, Сүхбаатар аймгийн хойд хэсгээс баруунш нийт нутгийг хамрах төдийгүй хил залгаа ОХУ-ын бүрэлдэхүүнд багтах Буриад улс, Тува улс, Алтай улсын нутаг дэвсгэр, БНХАУ-ын Шинжааны хойд хэсэгт тархсан байна. Тархалтын төв, соёлын голомт нь Баруун Монгол буюу Монгол Алтайн бүс нутаг болно. Хиргисүүр их бага гол мөрөн, нуурын сав хөндий газарт ихэвчлэн бүлэглэж байрлана. Гэвч ганц нэгээрээ тохиолдох нь ч бий. Дан хиргисүүрээс бүрдсэн томоохон цогцолборууд Монгол Алтайн бүс нутагт элбэг тохиолдоно.

ХIX зууны сүүлчээс хиргисүүр гэдэг үгийг гадаадын аялагч, судлаачид тэмдэглэн авсан байна. Ингэхдээ уг үгийг “хиргис”+”үүр” буюу “хиргис”+”хүүр” гэсэн байдлаар задлан тайлбарлаж байжээ. Тиймээс ч НТ IX зууны үед холбогдох Кыргыз улсын нэртэй хамаатай мэтээр ойлгогдож байв. Үнэндээ энэ дурсгал хиргис буюу кыргызтэй огт холбоогүй, тэднээс даруй мянга гаруй жилийн өмнөх үед холбогдох юм.

Хиргисүүр нь овгор чулуун дараас түүний гадуур байх дөрвөлжин болон дугуй хүрээ, үүнийг дагалдсан том жижиг хэлбэр хэмжээтэй чулуун дагуул байгууламжуудаас бүрдэнэ. Хиргисүүрийн гол овоолго буюу хүрээний дотор талд байрлах чулуун дараас зайлшгүй байх үндсэн элемент юм. Энэ нь 0,5-5 м өндөртэй, 5-50 м голчтой бөмбөгөр чулуун овоолго юм. Энэ дараасны дор эртний газрын түвшинд хүнээ толгойгоор нь баруун зүгт чиглүүлэн тэнэгэр байдлаар оршуулан тавьж, дээр нь том хавтгай чулуугаар хайрцаг байгуулаад үүнийхээ дээрээс том жижиг чулуугаар дарж босгосон байдаг. Гол овгороос хүрээ хүртэл татсан чулуун эгнээнүүд элбэг тохиолддог. Энэ нь нарны цацрагийг, ертөнцийн зүгийг төлөөлсөн болно. Хүрээг томоохон чулуудыг зэрэгцүүлэн өрж, дугуй, дөрвөлжин хэлбэр гарган үйлдсэн байдаг.

Хиргисүүрийн зүүн талд дугуй хэлбэрээр чулуу өрсөн дагуул байгууламжууд ихэвчлэн байрлана. Дагуулаас адууны толгой, эрүү, хүзүү, нуруу, туурайны яс илрэх ба тусгай дэг жаягийн дагуу өрж тавьсан байдаг. Найман чулуут гэж нэрлэдэг дагуул байгууламж хиргисүүрийг бүтэн хүрээлсэн байдалтай тохиолдох нь элбэг.

Буган чулуу хиргисүүрийн зүүн талд наран ургах зүгт харуулан босгосон байдалтай олддог. Заримдаа хоёр эгнээгээр хэд хэдэн буган чулууг наран ургах зүг зэллэн босгосон байх нь таарна. Чулуун зам гэж нэрлэсэн байгууламж харьцангуй ховор боловч тохиолдоно.

Хиргисүүрийн үүрэг зориулалтыг судлаачид янз бүрээр үздэг. Үүнд, оршуулгын дурсгал, тахилгын дурсгал, оршуулга болон тахилгын цогцолбор, задгай тэнгэрийн доорхи сүм, ертөнцийн загвар гэж үзэх явдал байна. Хиргисүүрийн малтлагаар эд өлгийн зүйлс бараг гардаггүй. Үүний учир нь нэг бол бүгд тоногдсон, эсвэл анхнаасаа эд өлгийн зүйлгүй оршуулдаг зан үйл байсантай холбоотой. Гэхдээ цөөн хэдэн хиргисүүрээс хүрлийн үед холбогдож болохуйц ваар савны хагархайнууд болон зарим хүрэл эдлэл олдсон. Тэдгээр нь ихэнхдээ дараасны дундаас гарчээ. Мөн зарим хиргисүүрийн төв дараас дундаас мал амьтны яс олдсон байна. Харин хиргисүүрийн дагуул байгууламжаас адууны яс, хүрэл эдлэлүүд гардаг.

Хэдийгээр хиргисүүрээс гардаг хүн малын яс хадгалалт муу байдаг боловч цөөн хэдэн хүний гавлын яс гарчээ. Баруун болон Төв Монголоос гарсан гавлын яснууд европ төрхтэй байсан бол Сэлэнгийн хөндийгөөс гарсан хоёр гавлын яс монгол төрхтэй байжээ.

Хиргисүүрийн он цагийг НТӨ II мянганы төгсгөлөөс НТӨ I мянганы эхний хагаст холбогдуулдаг. Умард Монголд малтсан зарим хиргисүүрийн дагуул байгууламжийн дотроос гарсан адууны ясанд хийсэн радиокарбоны шинжилгээгээр НТӨ XV-XIII зуун гэсэн он цаг гарч байна. (Ц.Төрбат)

Ашигласан ном зохиол

Амартүвшин Ч. Монгол нутаг дахь хиргисүүрийн дурсгал // The Ceremonial Archaeology in Prehistoric and Ancient Age. Bucheon city. The Institute of Cultural Properties, Hanyang University. 2004, pp. 61-67.

Амгалантөгс Ц. Хиргисүүрийн гадаад хэлбэр, зохион байгуулалтын ангилал // Studia archaeologica. Tom. ХXXV, Fasc. 8. УБ., 2015, т. 122-139.

Төрбат Ц., Амартүвшин Ч., Эрдэнэбат У. Эгийн голын сав нутаг дахь археологийн дурсгалууд (Хүрлийн үеэс Монголын үе). УБ., 2003.

Төрбат Ц., Баяр Д., Цэвээндорж Д., Баттулга Ц., Баярхүү Н., Идэрхангай Т., Жискар П.-Х. Монгол Алтайн археологийн дурсгалууд-1: Баян-Өлгий аймаг. УБ., 2009.

Цыбиктаров А.Д. Керексуры Буряты, Северной и Центральной Монголии // Культуры и памятники бронзового и раннего железнего веков Забайкалья и Монголии. Улан-Удэ, 1995, стр. 38-47.

Allard F., Erdenebaatar D. Khirigsuurs, ritual and mobility in the Bronze Age of Mongolia // Antiquity 79 (2005), pp. 547–563.

Wright J. Organizational principles of Khirigsuur monuments in the lower Egiin Gol valley, Mongolia // Journal of Anthropological Archaeology 26 (2007), pp. 350-365.